2023-06-05 16:40:25 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सेव्याख्याने
p
मस्तोममस्तकेनेव' च मस्तकेंन परमाद्भुतेन समुद्भवन्नवनिगर्भात्
चापमुक्त इव सायकस्संमग्रेण रंहसा समुत्पपात महान् कमठः ।
प्रत्युद्यत्कमठकठोरपश्चिमांग-
व्यासङ्गप्रशिथिलमूलसन्निवेशः ।
२४६
क्रोशद्वय पुनः । गव्यूत स्त्री तु गव्यूतिस्तद्वयं योजनं मतम् ॥' इति । चरमाङ्गेन
पृष्ठभागेन । पराशरस्य अपत्य पुमान् पाराशर्यः व्यासः तत्सम्बन्धी यस्संक्षेपः
स्वल्पीकरण तेन परिमिता: इयत्तां प्राप्तास्तथाभूताः अनुश्रवा वेदाः तैरेव चरणैः
चतुर्भिः पादैः सङ्कोचविकासौ हस्ववृद्धी फलं यस्यास्सा तथाभूतया मायया
त्रिगुणात्मकप्रकृत्या प्रळयकाले तस्यास्सकोच: सृष्टिकाले तस्याः विकास इति
भावः । तयेव स्थितया कन्धरया ग्रीवया । 'कण्ठो गळोऽथ ग्रीवायां शिरोधिः
कन्धरेत्यपि' इत्यमरः । समस्तास्सकलाः ये आगमा: वेदाङ्गशास्त्राणि । 'आग-
मस्त्वागते शास्त्रे' इति नानार्थमालायाम् । तेषां स्तोमः समूहः तस्य मस्तिष्कं
घनीभूतस्सारांश: । 'तिलकं क्लोम मस्तिष्कं गोर्द किट्टं मलोऽस्त्रियाम्' इत्यमरः ।
तेनैव स्थितेन परमाद्भुतेन अत्याश्चर्यकरेण कदाप्यदृष्टत्वादिति भावः । मस्तकेन
मूर्ध्ना । 'मूर्धा ना मस्तकोऽस्त्रियाम् इत्यमरः । भूभारेण भङ्गरो यो भुजङ्ग
पुङ्गवः शेष: तस्य यो भोग: कायः तस्य ये वलया: वेष्टनाः तेषां बृंहणादभि -
वृद्धेरिवेत्यर्थः । 'बृहि वृद्धौ' इति धातोः परिपूर्वाद्भावे ल्युट्प्रत्ययः । आगळं
काय बहुवलयं कृत्वा गळदेशमुत्क्षिप्य च भूमिं भृतवतरशेषस्य एकत्रैव देवासुरा-
वस्थानप्रयुक्तभारवशागळदेशस्य नमनात् सोऽप्येको वलयस्सञ्जात इति वलयाभि-
वृद्धिरिति भावः। अवनिः भूमिस्तस्याः गर्भ: कुक्षिदेशः । 'कुक्षिभ्रूणार्मका गर्भा'
इत्यमरः । तस्मात् चापो धनुस्तस्मान्मुक्त: उत्सृष्ट: सायको बाण इव। 'धनुश्वापो
घन्वशरासनकोदण्डकार्मुकम्' 'शरे खड्ङ्गे च सायका : ' इति च अमरः । समग्रेण
अखण्डेन । 'समग्र सकलं पूर्णमखण्डं स्यात्' इत्यमरः । रंहसा वेगेन । 'रंहस्तरसी
.तु. रयः स्यदः इत्यमरः । समुद्भवन् आविर्भवन् महानधिक कमठ कूर्मः ।
'कर्मे कमठकच्छपौ' इत्यमरः । समुद्र इति शेषः । समुत्पपात उत्पुलुत्य पतनं
चकारेत्यर्थः । उत्पद्यमान एव समुद्रमाविवेशेति भावः ॥ प्रत्युद्यदिति ॥ प्रत्युद्यन्
मस्तकेंनेव मूलपाठ: । 'मस्तिष्केन' इति व्याख्यापाठः ॥
+
....
*
1,
p
मस्तोममस्तकेनेव' च मस्तकेंन परमाद्भुतेन समुद्भवन्नवनिगर्भात्
चापमुक्त इव सायकस्संमग्रेण रंहसा समुत्पपात महान् कमठः ।
प्रत्युद्यत्कमठकठोरपश्चिमांग-
व्यासङ्गप्रशिथिलमूलसन्निवेशः ।
२४६
क्रोशद्वय पुनः । गव्यूत स्त्री तु गव्यूतिस्तद्वयं योजनं मतम् ॥' इति । चरमाङ्गेन
पृष्ठभागेन । पराशरस्य अपत्य पुमान् पाराशर्यः व्यासः तत्सम्बन्धी यस्संक्षेपः
स्वल्पीकरण तेन परिमिता: इयत्तां प्राप्तास्तथाभूताः अनुश्रवा वेदाः तैरेव चरणैः
चतुर्भिः पादैः सङ्कोचविकासौ हस्ववृद्धी फलं यस्यास्सा तथाभूतया मायया
त्रिगुणात्मकप्रकृत्या प्रळयकाले तस्यास्सकोच: सृष्टिकाले तस्याः विकास इति
भावः । तयेव स्थितया कन्धरया ग्रीवया । 'कण्ठो गळोऽथ ग्रीवायां शिरोधिः
कन्धरेत्यपि' इत्यमरः । समस्तास्सकलाः ये आगमा: वेदाङ्गशास्त्राणि । 'आग-
मस्त्वागते शास्त्रे' इति नानार्थमालायाम् । तेषां स्तोमः समूहः तस्य मस्तिष्कं
घनीभूतस्सारांश: । 'तिलकं क्लोम मस्तिष्कं गोर्द किट्टं मलोऽस्त्रियाम्' इत्यमरः ।
तेनैव स्थितेन परमाद्भुतेन अत्याश्चर्यकरेण कदाप्यदृष्टत्वादिति भावः । मस्तकेन
मूर्ध्ना । 'मूर्धा ना मस्तकोऽस्त्रियाम् इत्यमरः । भूभारेण भङ्गरो यो भुजङ्ग
पुङ्गवः शेष: तस्य यो भोग: कायः तस्य ये वलया: वेष्टनाः तेषां बृंहणादभि -
वृद्धेरिवेत्यर्थः । 'बृहि वृद्धौ' इति धातोः परिपूर्वाद्भावे ल्युट्प्रत्ययः । आगळं
काय बहुवलयं कृत्वा गळदेशमुत्क्षिप्य च भूमिं भृतवतरशेषस्य एकत्रैव देवासुरा-
वस्थानप्रयुक्तभारवशागळदेशस्य नमनात् सोऽप्येको वलयस्सञ्जात इति वलयाभि-
वृद्धिरिति भावः। अवनिः भूमिस्तस्याः गर्भ: कुक्षिदेशः । 'कुक्षिभ्रूणार्मका गर्भा'
इत्यमरः । तस्मात् चापो धनुस्तस्मान्मुक्त: उत्सृष्ट: सायको बाण इव। 'धनुश्वापो
घन्वशरासनकोदण्डकार्मुकम्' 'शरे खड्ङ्गे च सायका : ' इति च अमरः । समग्रेण
अखण्डेन । 'समग्र सकलं पूर्णमखण्डं स्यात्' इत्यमरः । रंहसा वेगेन । 'रंहस्तरसी
.तु. रयः स्यदः इत्यमरः । समुद्भवन् आविर्भवन् महानधिक कमठ कूर्मः ।
'कर्मे कमठकच्छपौ' इत्यमरः । समुद्र इति शेषः । समुत्पपात उत्पुलुत्य पतनं
चकारेत्यर्थः । उत्पद्यमान एव समुद्रमाविवेशेति भावः ॥ प्रत्युद्यदिति ॥ प्रत्युद्यन्
मस्तकेंनेव मूलपाठ: । 'मस्तिष्केन' इति व्याख्यापाठः ॥
+
....
*
1,