2023-06-05 16:40:23 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सेव्याख्याने
अथ तमतर्कितोपनिष्क्रान्तमरविन्दनाभमवसरज्ञो विधिरर्धपथे
समेत्य सह महर्षिभिर्विविक्त सेवा वसरला भविस्मयानन्दमन्थर: पश्यन्त-
मचलनिपातकौतुकं परिवार्य केवलमवतस्थे ।
नवकुवलयदामश्यामस्निग्धमुग्धं
नलिननयनमाद्यं तत्त्वमालोकयन्तः ।
परिजहुरमरौघाश्चेतसा कार्यभार
परिजहुरुभये ते पाणिभित्रशैलभारम् ॥ ४९ ॥
2
:
निर्गच्छति तथैव भगवान्निजंगामेति भावः । अथ समागतं श्रीहरिं दृष्ट्वा ब्रह्मा
विद्यमानं पर्वतपातनकमदर्शनकौतूहलमपि त्यक्त्वा तमेव पश्यन्नासेत्याह ।
अथेति ॥ अथ अनन्तरं अर्थ पन्थाः अर्धपथः । 'ऋक्पूरब्धू: पथामानक्षे' ( 5-4-74)
इति समासान्तोऽप्रत्ययः । तस्मिन्नर्धमार्ग इत्यर्थः । अतर्कितः अनुत्प्रेक्षितः, उपनतः
प्राप्तः तथाभूतः तमरविंन्दनासं पद्मनामं अवसरस्समयस्तं जानातीत्यवसरज्ञः
विधिः, ब्रह्मा । 'विधाता विश्वसडिधि:' इत्यमरः । महर्षिभिः वसिष्ठादिभिस्सह
समेत्य समीपं गत्वेत्यर्थः । विविक्तो विजनप्रदेश: । 'विविक्तौ विजनच्छन्नौ'
इत्यमरः । तस्मिन् सेवा परिचरण तस्य क्रमः परिपाटी तस्य अवसर: समयः
तस्य्-लाभः प्राप्तिः तेनः यो विस्मयः आश्चर्यम् अत्यन्तंदुर्लभलाभादिति भावः ।
सच आनन्दश्चेति ताभ्यां मन्थरः मेदुरः । विस्मयानन्दभरित इति भावः ।
तं भगवन्तं पश्यन् सन् अचलः मन्दराद्रिः, तस्य पात: पतनं तस्मिन् कौतूहलं
.कुतुकं परिवार्य परिवृत्य, तं केवलं श्रीहरिमेवेत्यर्थः । पश्यन् दर्शनं कुर्वन् अवतस्थे
: आसामासेत्यर्थः । 'समवनविभ्यः स्थः? (1-3-22) इति तिष्ठतेरात्मनेपदं लिट् ।
एतदर्शनादेव तस्य अमृतलाभाचदर्शनादस्य तदभावादत्रैव तस्थाविति भावः
॥ नवेति ॥ नवानिः सद्योविकसितानि यानि कुवेलयानि नीलोत्पलानि ।
'स्यादुत्पलं कुवलयम्' इत्यमरः । तेषां दामानीव श्यामलो नीलः । 'कालश्या-
: मलमेचका: " इत्यमरः । तथाभूतः स्त्रिग्घो मनोहर: मुग्घ: सुन्दरश्च तथाभूतम् ।
'मुग्धस्सुन्दरमूढयो: ' इति विश्वः । नळिने पद्मे इव नयने नेत्रे यस्य स
तथा भूतम् । 'वा पुंसि पद्म नळिनम् इत्यमरः । तथाभूतं श्रीहरिं आयं
जगत्कारणमित्यर्थः । तत्त्वं परमात्मानमित्यर्थः । 'तत्त्रे विलम्बमाने स्यात् स्वरूपे
Y
अथ तमतर्कितोपनिष्क्रान्तमरविन्दनाभमवसरज्ञो विधिरर्धपथे
समेत्य सह महर्षिभिर्विविक्त सेवा वसरला भविस्मयानन्दमन्थर: पश्यन्त-
मचलनिपातकौतुकं परिवार्य केवलमवतस्थे ।
नवकुवलयदामश्यामस्निग्धमुग्धं
नलिननयनमाद्यं तत्त्वमालोकयन्तः ।
परिजहुरमरौघाश्चेतसा कार्यभार
परिजहुरुभये ते पाणिभित्रशैलभारम् ॥ ४९ ॥
2
:
निर्गच्छति तथैव भगवान्निजंगामेति भावः । अथ समागतं श्रीहरिं दृष्ट्वा ब्रह्मा
विद्यमानं पर्वतपातनकमदर्शनकौतूहलमपि त्यक्त्वा तमेव पश्यन्नासेत्याह ।
अथेति ॥ अथ अनन्तरं अर्थ पन्थाः अर्धपथः । 'ऋक्पूरब्धू: पथामानक्षे' ( 5-4-74)
इति समासान्तोऽप्रत्ययः । तस्मिन्नर्धमार्ग इत्यर्थः । अतर्कितः अनुत्प्रेक्षितः, उपनतः
प्राप्तः तथाभूतः तमरविंन्दनासं पद्मनामं अवसरस्समयस्तं जानातीत्यवसरज्ञः
विधिः, ब्रह्मा । 'विधाता विश्वसडिधि:' इत्यमरः । महर्षिभिः वसिष्ठादिभिस्सह
समेत्य समीपं गत्वेत्यर्थः । विविक्तो विजनप्रदेश: । 'विविक्तौ विजनच्छन्नौ'
इत्यमरः । तस्मिन् सेवा परिचरण तस्य क्रमः परिपाटी तस्य अवसर: समयः
तस्य्-लाभः प्राप्तिः तेनः यो विस्मयः आश्चर्यम् अत्यन्तंदुर्लभलाभादिति भावः ।
सच आनन्दश्चेति ताभ्यां मन्थरः मेदुरः । विस्मयानन्दभरित इति भावः ।
तं भगवन्तं पश्यन् सन् अचलः मन्दराद्रिः, तस्य पात: पतनं तस्मिन् कौतूहलं
.कुतुकं परिवार्य परिवृत्य, तं केवलं श्रीहरिमेवेत्यर्थः । पश्यन् दर्शनं कुर्वन् अवतस्थे
: आसामासेत्यर्थः । 'समवनविभ्यः स्थः? (1-3-22) इति तिष्ठतेरात्मनेपदं लिट् ।
एतदर्शनादेव तस्य अमृतलाभाचदर्शनादस्य तदभावादत्रैव तस्थाविति भावः
॥ नवेति ॥ नवानिः सद्योविकसितानि यानि कुवेलयानि नीलोत्पलानि ।
'स्यादुत्पलं कुवलयम्' इत्यमरः । तेषां दामानीव श्यामलो नीलः । 'कालश्या-
: मलमेचका: " इत्यमरः । तथाभूतः स्त्रिग्घो मनोहर: मुग्घ: सुन्दरश्च तथाभूतम् ।
'मुग्धस्सुन्दरमूढयो: ' इति विश्वः । नळिने पद्मे इव नयने नेत्रे यस्य स
तथा भूतम् । 'वा पुंसि पद्म नळिनम् इत्यमरः । तथाभूतं श्रीहरिं आयं
जगत्कारणमित्यर्थः । तत्त्वं परमात्मानमित्यर्थः । 'तत्त्रे विलम्बमाने स्यात् स्वरूपे
Y