2023-09-15 09:23:41 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread twice.
सज्जीभवत समुत्तिष्ठत सर्वतोऽपि वेलामुछ्रयध्वम्' इति, 'हन्त केनेदमुत्प्रेक्षितं बकबन्धकौशलम्, किञ्चिदपि चेदुछ्वसिति सागरः किं करणीयमुच्छ्रितयापि वेलया, तदारोक्ष्यामो वयमद्यैव वैकुण्ठमर्कमण्डलं वा धाम त्रिधाम्नः' इति, 'अनुचितमेतदालोचितम्, अयुक्तं
[commentary]
करिष्यते नूनं निश्चयः । 'नूनं तर्केऽर्थनिश्चये' इत्यमरः । इदमस्मदावासभूतमन्तरीपं वार्यन्तस्तटदेश इत्यर्थः । 'द्वीपोऽस्त्रियामन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम्' इत्यमरः । निश्शेषं समग्रं परिप्लावयिष्यते उन्मज्जनं करिष्यते तत्तस्मादद्येदानीमेव सज्जीभवत सन्नद्धा भवतेत्यर्थः । समुत्तिष्ठत समुत्थानं कुरुध्वं, सर्वतोऽपि सर्वप्रकारैरपीत्यर्थः । 'इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते' (५.३.१४) इति तृतीयायास्तसिः । अथवा पञ्चम्यास्तसिमाश्रित्य सर्वतोऽपि सज्जीभवतेति भिन्नक्रमेणान्वयो बोध्यः । वेलां समुद्रतीरं उच्छ्रयध्वं उद्गम्य भजध्वमित्यर्थः । अत्रेत्यादिशब्दषट्कस्यापि प्रकारार्थकस्यः विविधान्
वादानित्यनेनान्वयः । प्रतिपाद्यमानषट्प्रकारेषु उत्तरोत्तरप्रकारः पूर्वपूर्वप्रकारखण्डनपर इति बोध्यम् । इदं मन्दरानयनसमुद्रमथनादिरूपं बकबन्धनकौशलं कह्वपक्षिग्रहणचातुर्यम् 'क्रुङ्
क्रौञ्चोऽथ बकः कह्वः पुष्कराक्षस्तु सारसः' इत्यमरः । केन वा उत्प्रेक्षितं तर्कितमित्यर्थः । पुरा किल [^१]केनचित्पामरेण बकबन्धनोपायश्चैवं चिन्तितः । आतपे स्थितस्य बकपक्षिणश्शिरसि नवनीतं निक्षिप्तं चेत् तद्रवीभूय नेत्रयोः पतति । ततश्च निमीलिताक्षः पलायितुं न शक्नोति । तदा ग्रहीतुं शक्यो भवतीति । तद्वदिदं मन्दरानयनसमुद्रमथनं नवनीतप्राप्त्यादिकमिति भावः । हन्तेति खेदे । 'हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः' इत्यमरः । सागरः समुद्रः किञ्चिदपि उच्छ्रवसिति चेदभिवर्धते चेत् यथा स्वल्पमुखबिले जलसम्पूर्णकलशे आकर्पूरं हस्तनिक्षेपे कलशस्थजलं यथोछ्वसिति बहिरपि प्रवहति तथाऽयमपि सागरः उच्छ्वसिति प्रवहति चेदिति भावः । उच्छ्रितया
आश्रितया वेलया समुद्रतीरेणापि किं प्रयोजनम् । उभयत्र सम्यङ्मज्जनस्य समत्वादिति भावः । तत्तस्मात् अद्येदानीमेव त्रिधाम्नः केशवस्य । 'त्रिधामा केशवे वह्नौ हरिमामृत्युयोगयोः' इति नानार्थमाला । धाम स्थानम् । 'संस्त्यायमुटजं धाम' इत्यमरः । वैकुण्ठं वैकुण्ठलोकम् अर्कमण्डलं वा आरोक्ष्यामः आरोहणं करिष्यामः इति इत्थं केषाञ्चिद्विवादप्रकारः । अपरे तं प्रकारमसहमानाः प्राहुः, किमिति चेदत
[^१] बकबन्धकौशलमुपवर्णितं व्याख्यात्रा । तद्वदशक्यं निष्फलं चेत्यर्थः ॥
[commentary]
करिष्यते नूनं निश्चयः । 'नूनं तर्केऽर्थनिश्चये' इत्यमरः । इदमस्मदावासभूतमन्तरीपं वार्यन्तस्तटदेश इत्यर्थः । 'द्वीपोऽस्त्रियामन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम्' इत्यमरः । निश्शेषं समग्रं परिप्लावयिष्यते उन्मज्जनं करिष्यते तत्तस्मादद्येदानीमेव सज्जीभवत सन्नद्धा भवतेत्यर्थः । समुत्तिष्ठत समुत्थानं कुरुध्वं, सर्वतोऽपि सर्वप्रकारैरपीत्यर्थः । 'इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते' (५.३.१४) इति तृतीयायास्तसिः । अथवा पञ्चम्यास्तसिमाश्रित्य सर्वतोऽपि सज्जीभवतेति भिन्नक्रमेणान्वयो बोध्यः । वेलां समुद्रतीरं उच्छ्रयध्वं उद्गम्य भजध्वमित्यर्थः । अत्रेत्यादिशब्दषट्कस्यापि प्रकारार्थकस्यः विविधान्
वादानित्यनेनान्वयः । प्रतिपाद्यमानषट्प्रकारेषु उत्तरोत्तरप्रकारः पूर्वपूर्वप्रकारखण्डनपर इति बोध्यम् । इदं मन्दरानयनसमुद्रमथनादिरूपं बकबन्धनकौशलं कह्वपक्षिग्रहणचातुर्यम् 'क्रुङ्
क्रौञ्चोऽथ बकः कह्वः पुष्कराक्षस्तु सारसः' इत्यमरः । केन वा उत्प्रेक्षितं तर्कितमित्यर्थः । पुरा किल [^१]केनचित्पामरेण बकबन्धनोपायश्चैवं चिन्तितः । आतपे स्थितस्य बकपक्षिणश्शिरसि नवनीतं निक्षिप्तं चेत् तद्रवीभूय नेत्रयोः पतति । ततश्च निमीलिताक्षः पलायितुं न शक्नोति । तदा ग्रहीतुं शक्यो भवतीति । तद्वदिदं मन्दरानयनसमुद्रमथनं नवनीतप्राप्त्यादिकमिति भावः । हन्तेति खेदे । 'हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः' इत्यमरः । सागरः समुद्रः किञ्चिदपि उच्छ्रवसिति चेदभिवर्धते चेत् यथा स्वल्पमुखबिले जलसम्पूर्णकलशे आकर्पूरं हस्तनिक्षेपे कलशस्थजलं यथोछ्वसिति बहिरपि प्रवहति तथाऽयमपि सागरः उच्छ्वसिति प्रवहति चेदिति भावः । उच्छ्रितया
आश्रितया वेलया समुद्रतीरेणापि किं प्रयोजनम् । उभयत्र सम्यङ्मज्जनस्य समत्वादिति भावः । तत्तस्मात् अद्येदानीमेव त्रिधाम्नः केशवस्य । 'त्रिधामा केशवे वह्नौ हरिमामृत्युयोगयोः' इति नानार्थमाला । धाम स्थानम् । 'संस्त्यायमुटजं धाम' इत्यमरः । वैकुण्ठं वैकुण्ठलोकम् अर्कमण्डलं वा आरोक्ष्यामः आरोहणं करिष्यामः इति इत्थं केषाञ्चिद्विवादप्रकारः । अपरे तं प्रकारमसहमानाः प्राहुः, किमिति चेदत
[^१] बकबन्धकौशलमुपवर्णितं व्याख्यात्रा । तद्वदशक्यं निष्फलं चेत्यर्थः ॥