नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /259

तृतीयाश्वासः
 
२३३
 
सज्जीभवत समुत्तिष्ठत सर्वतोऽपि वेलामुछ्रयध्वम्' इति, 'हन्त केनेद-
मुत्प्रेक्षिततं बकबन्धकौशलम्, किञ्चिदपि चेदुछुछ्वसिति सागरः किं
करणीयमुच्छ्रितयापि वेलया, तदारोक्ष्यामो वयमद्यैव वैकुण्ठमर्क-
मण्डलं वा धाम त्रिधाम्नः' इति, 'अनुचितमेतदालोचितम्, अयुक्तं
 

 
[commentary]
 
करिष्यते नूनं निश्चयः । 'नूनं तर्केऽर्थनिश्चये' इत्यमरः । इदमस्मदावासभूत-
मन्तरीपपं वार्यन्तस्तटदेश इत्यर्थ:थः । 'द्वीपोऽस्त्रियामन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम्'
इत्यमरः । निश्शेषं समग्ररं परिप्लावयिष्यते उन्मज्जनं करिष्यते तत्तस्मादद्येदानीमेव
सज्जीभवत' सन्नद्धा भवतेत्यर्थः । समुत्तिष्ठत समुत्थानं कुरुध्वं, सर्वतोऽपि सर्व-
प्रकारैरपीत्यर्थः । 'इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते' ( 5-3-14५.३.१४) इति तृतीयायास्तसिः । अथवा
पञ्चम्यास्तससिमाश्रित्य सर्वतोऽपि सज्जीभवतेति भिन्नक्रमेणान्वयो बोध्यः । वेलां
समुद्रतीरं उच्छ्रयध्वं उद्गम्य भजध्वमित्यर्थः । अत्रेत्यादिशब्दषट्कस्यापि प्रकारार्थ-
कस्य:कस्यः विविधान्
वादानित्यनेनान्वयः । प्रतिपाद्यमानषट्प्रकारेषु उत्तरोत्तर प्रकार:
रः पूर्वपूर्वप्रकारखण्डनपर इति बोध्यम् । इदं मन्दरानयनसमुद्रमथनादिरूपं बकबन्धन-
कौशलं कहह्वपक्षिग्रहणचातुर्यम् 'क्रुङ्
क्रौञ्चोऽथ बकः कह्नःवः पुष्कराक्षस्तु सारसः'
इत्यमरः । केन वा उत्प्रेक्षितं तर्कितमित्यर्थः । पुरा किल [^१]केनचित्पामरेण
च बकबन्धनोपायश्चैववं चिन्तितः । आतपे स्थितस्य बकपक्षिणश्शिरसि नवनीत
तं निक्षिप्ततं चेत् तद्रवीभूय नेत्रयोः पतति । ततश्च निमीलिताक्षः पलायितुं न शक्नोति ।
तदा ग्रहीतुं शक्योंयो भवतीति । तद्वदिदं मन्दरा नयनसमुद्रमथनं नवनीतप्राप्तत्यादिक-
मिति भावः । हन्तेति खेदे । 'हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः'
इत्यमरः । सागर:रः समुद्रः किञ्चिदपि उच्छ्रवसिति चेद भिवर्धते चेत् यथा स्वल्प-
मुखबिले जलसम्पूर्णकलशे आकूपकर्पूरं हस्तनिक्षेपे कलशस्थजलं यथोछ्वसिति बहि-
रपि प्रवहति तथाऽयमपि सोसागर:रः उच्छ्वसिति प्रवहति चेदिति भावः । उच्छ्रितया

आश्रितया वेलया समुद्रतीरेणापि किं प्रयोजनम् । उभयत्र सम्यङ्मज्जनस्य समत्वा-
दिति भावः । तत्तस्मात् अद्येदानीमेव त्रिधाम्नः केशवस्य । 'त्रिधामा केशवे वहौ
ह्नौ हरिमामृत्युयोगयोः' इति नानार्थमाला । घाधाम स्थानम् । 'संस्त्यायमुटजं धाम'
इत्यमरः । वैकुण्ठं वैकुण्ठलोकम् अर्कमण्डलं वा आरोक्ष्यामः आरोहणं करिष्यामः
इति इत्थं केषाञ्चिद्विवादप्रकार:रः । अपरे तं प्रकारमसहमानाः प्राहु:हुः, किमिति चेदत
 
1.
 
[^१] बकबन्धकौशलमुपवर्णितं व्याख्यांत्रांयात्रा । तद्वदशक्यं निष्फलं चेत्यर्थः ॥
N 30