नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /248

२२२
 
नीलकण्ठ विजये व्याख्याने
 
इति स्वेन स्वेन व्यवसित धियः करिकाश्यपसुताः
 

समेता गर्जन्तरसपदिनचलं चलयामासुरचलम् ॥ ४१ ॥
 

 
तदानीं च ।
 
**jraz M
1
 
[‍^१]निष्पतद्द्रुममुत्पतत्खगमद्भुतस्खलदश्मभू-

जर्झरसुस्रुतनिर्झराम्बुझळझळारवभैरवम् ।

गर्भगहर ह्वरनिर्भर भ्रमदुद्भटानिलपूरित-
क
क्रन्ददन्तरकन्दरं किल मन्दरं ददृशुर्जनाः ॥ ४२ ॥
 
-₁
 

 
[commentary]
 
वृथथावस्थितं मुघाधावस्थानं च जहित उत्सृजत । तस्मादेव घाधातोर्लोट् । इति इत्थं
स्वेन स्वेन स्वयं स्वयं व्यवसिता निष्कृष्टा धियो बुद्धयो येषां ते तथा समेता
मिळिताः काश्यप॑पसुताः उभयेऽपि देवासुराः गर्जन्तः हर हरेति वक्ष्यमाणप्रकारेण
नंदन्तस्सन्तः संसपदि तत्क्षणणं मन्दरं चर्लेलयामासुः चञ्चलयाञ्चक्रुः । चलशब्दात् 'तत्क-
रोति' इति णिजन्तात्, 'कास्प्रत्ययात्' (3-1-35३.१.३५) इत्यादिनाऽऽम्यामन्तादस्तेरनुप्रयोगः
॥ निष्पतदिति ॥ तदानीनीं चलीकरणसमये जनाः मन्दराद्रिरिं निष्पतन्तः निपतन्तः
द्रुमाः वृक्षाः यस्मात्स तथाभूततं उत्पतन्तः उपर्युद्गच्छन्तः खगाः पक्षिणः यस्मात्स
तथाभूतम् ।" अद्भुतमाश्चर्ययं यथा तथा स्खलन्तः "निपतन्तः ये अश्मानः पाषाणाः
तेभ्यो भवन्तीत्यश्मभुवः ये जंजर्झराः ध्वनयः । 'जर्झरो निनदे शक्रध्वजे शीर्णे च
वाच्यवत्' इति नानाथमाला । तैस्सह स्रुताः । कर्तरि क्तः । प्रसरन्त इत्यर्थः ।
ये निर्झरा:राः प्रवाहाः "'प्रवाहीहो निर्झरो झरः' इत्यमरः । तेषों यान्यम्बूनि तेषां
झळझळेति ये आरवाः ध्वनयः तैः भैरव:वः भीषणः ।' 'भैरवो ना क्षेत्रपालभर्गयो-
र्भीषणे त्रिषु' इति नानाथमाला । गर्भः कुक्षिदेशः । 'कुक्षिभ्रूणार्भका गर्भाः'
इत्यमरः । तस्मिन् यानि गहह्वराणि देवखातबिलानि । 'देवखातविबिले गुहा ।
गह्वरम्— --' इत्यमरः । तेषु निर्भरम् अत्यन्तम् । 'अतिमात्रोद्ाद्गाढर्निनिर्भरम्' इत्यमरः ।
प् भ्रमन् घूर्णमानः उद्भट:टः बलवान् महानिति वाऽर्थः । 'स्यादुद्भस्तु महति बलवत्यपि
सङ्गरे' - इति धनञ्जयःज । योऽनिलो वायुः तेन पूरितः अत एव क्रन्दन्
SAS E
 
Se
 
4
 

 
[‍^११·फीट-1.] " "निष्पतदुर्द्द्रुमम्"-- (342३-४२) पद्ये चलीकरणसमये' ' मन्दरकम्पनस्य पुरह-
रानुकम्पनस्य चानुगुणवृत्तयुतं नटराजनाट्य समयगीतवत् श्रुतिमधुरं रसिकसाक्षिकं भवति ॥
 
ji