नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /246

नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
अथ दिवसावसान इव पद्मभुवः पवनः

स्वयमकृत क्षणादिव विदिक्षु दिक्षु च चरन् ।

अलघुविघूर्णितार्णवस मुक्षितकुक्षितल
-
क्षितिवलयार्द्रता शिथिलमूलमहार्यकुलम्[‍^१] ॥ ३९ ॥

 
स्तोकस्तोकप्रचलदनिलंलग्रसिरासदुर्भिक्षखेदैः

काललंकालेलं कथमपि चिररं यापयाञ्चकिक्रिरे ये ।
 
H
 
100
 

 
[commentary]
 
नानार्थमाला । आलम्ब्य आश्रित्य सर्वतः परितः वाहि संचरेत्यर्थः । 'वा गति-
गन्धनयोः' इति धातुः । इति इत्थं गन्धवाहं वायुम् । 'गन्धवाहानिलाशुगाः '
' इत्यमरः । सन्दिदेश आदिदेशेत्यर्थः ॥ अथेति ॥ अथ गुर्वाज्ञानन्तरं पवनो
वायुयुः पद्मभुवो ब्रह्मणः दिवसावसाने दिनविस्रमे । प्रळयकाल इवेति यावत् ।

ब्रह्मदिनस्वरूपमुक्ततं पराशरपुराणे -- 'कल्पशङ्ख्या दिनञ्चैकं ब्रह्मणः कथ्यते
' शिवे । चतुर्युगसहस्राणां परिवर्तो हि कल्पकः ॥ ब्रह्मणो द्वव्यायुषान्ते च
महमिप्रळय उच्यते । विष्णोरेकदिनं प्रोक्त तस्यान्ते रौद्रकं दिनम् ॥ तस्यान्ते
चेश्वरस्याहुः तस्यान्ते च सदाशिवः ॥' इति । क्षणादिव क्षणमात्रं विहायैवेत्यर्थः ।
'दिक्षु प्राच्यादिचतसृषु विदिक्षु आग्नेयादि चतसृषु कोणेष्वित्यर्थः । चरन्

वहन्नित्यर्थः । अहार्याः पर्वताः । "अहार्यघस्धरपर्वताः' इत्यमरः । तेषां वरं
श्रेष्ठं मन्दराद्रिम् । 'दैवाद्वृते वरः श्रेष्ठे त्रिषु’ इत्यमरः । अलध्घ्वधिकं यथा
तथा विघूर्णितः भ्रमितो योऽर्णवस्समुद्रः तेन समुक्षिततं संसिक्तं कुक्षितलं जठरदेशो
यस्य स तथाभूतः यः क्षितिवलयः भूमण्डलं तस्यार्द्रता क्लिन्नता । 'आर्द्ररं सार्द्र
'रं किन्नम्' इत्यमरः । तथा' शिथिललं विभजद्विश्लिष्यद्वां मूलं मूलदेशः यस्य स
तथाभूततं अंकृत चकारेत्यर्थः । 'कृ'घाधातोर्लुङङि 'हस्वादङ्गात्' (8-2-27 ८.२.२७) इति
सिज्लोपः । बृहस्पतिनिरीक्षितलग्नप्रवृत्तस्य कस्य वा कार्ययं न सिध्येदिति भावः ॥
स्तों स्तोकेति ॥ तस्य नगस्य मन्दरादें:द्रेः अग्रे अग्रदेशे ये पन्नगाः सर्पा:पाः । 'उस्रगः
पन्नगो भोगी’ इत्यमरः । चिरं स्तोर्क कं स्तोकं अत्यल्पं यथा तथा'। 'स्तोकाल्पक्ष-
षुल्लकारस्सूक्ष्मम्' इत्यमरः । मान्द्यकादाचित्कत्वद्योतनाय द्विर्भाव:वः । प्रचलन् प्रसरन्

यः अनिल:लः वायु:युः तस्य ग्रास ओदनं तस्य दुर्भिक्षमलोभः तेन ये खेदाः व्यसना
"-
 
[‍^१] 'अहार्यवरम्' इति व्याख्या पाठः ।
 
2