2023-06-05 16:40:20 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
अथ दिवसावसान इव पद्मभुवः पवनः
स्वयमकृत क्षणादिव विदिक्षु दिक्षु च चरन् ।
अलघुविघूर्णितार्णवस मुक्षितकुक्षितल
क्षितिवलयार्द्रता शिथिलमूलमहार्यकुलम् ॥ ३९ ॥
स्तोकस्तोकप्रचलदनिलंग्रसिदुभिक्षखेदैः
कालकाले कथमपि चिर यापयाञ्चकिरे ये ।
H
100
नानार्थमाला । आलम्ब्य आश्रित्य सर्वतः परितः वाहि संचरेत्यर्थः । 'वा गति-
गन्धनयोः' इति धातुः । इति इत्थं गन्धवाहं वायुम् । 'गन्धवाहानिलाशुगाः '
इत्यमरः । सन्दिदेश आदिशेत्यर्थः ॥ अथेति ॥ अथ गुर्वाज्ञानन्तरं पवनो
वायु पद्मभुवो ब्रह्मणः दिवसावसाने दिनविस्मे । प्रळयकाल इवेति यावत् ।
ब्रह्मदिनस्वरूपमुक्त पराशरपुराणे - 'कल्पशङ्ख्या दिनञ्चैकं ब्रह्मणः कथ्यते
'शिवे । चतुर्युगसहस्राणां परिवर्तो हि कल्पकः ॥ ब्रह्मणो द्वयायुषान्ते च
महमिळय उच्यते । विष्णोरेकदिनं प्रोक्त तस्यान्ते रौद्रकं दिनम् ॥ तस्यान्ते
चेश्वरस्याहुः तस्यान्ते च सदाशिवः ॥' इति । क्षणादिव क्षणमात्रं विहायैवेत्यर्थः ।
'दिक्षु प्राच्यादिचतसृषु विदिक्षु आग्नेयादि चतसृषु कोणेष्वित्यर्थः । चरन्
वहन्नित्यर्थः । अहार्याः पर्वताः । "अहार्यघस्पर्वताः' इत्यमरः । तेषां वरं
श्रेष्ठं मन्दराद्रिम् । 'दैवावृते वरः श्रेष्ठे त्रिषु इत्यमरः । अलध्वधिकं यथा
तथा विघूर्णितः भ्रमितो योऽर्णवस्समुद्रः तेन समुक्षित संसिक्तं कुक्षितलं जठरदेशो
यस्य स तथाभूतः यः क्षितिवलयः भूमण्डलं तस्यार्द्रता क्लिन्नता । 'आर्द्र सार्द्र
'किन्नम्' इत्यमरः । तथा' शिथिल विभजद्विश्लिष्यद्वां मूलं मूलदेशः यस्य स
तथाभूत अंकृत चकारेत्यर्थः । 'कृ'घातोलुङ 'हस्वादङ्गात्' (8-2-27 ) इति
सिज्लोपः । बृहस्पतिनिरीक्षितलग्नप्रवृत्तस्य कस्य वा कार्य न सिध्येदिति भावः ॥
स्तोंकेति ॥ तस्य नगस्य मन्दरादें: अग्रे अग्रदेशे ये पन्नगाः सर्पा: । 'उस्गः
पन्नगो भोगी इत्यमरः । चिरं स्तोर्क तोकं अत्यल्पं यथा तथा'। 'स्तोकाल्पक्ष-
लकारसूक्ष्मम्' इत्यमरः । मान्यकादाचित्कत्वद्योतनाय द्विर्भाव: । प्रचलन् प्रसरन्
यः अनिल: वायु: तस्य ग्रास ओदनं तस्य दुर्भिक्षमलोभः तेन ये खेदाः व्यसना
"अहायवरम्' इति व्याख्या पाठः ।
2
अथ दिवसावसान इव पद्मभुवः पवनः
स्वयमकृत क्षणादिव विदिक्षु दिक्षु च चरन् ।
अलघुविघूर्णितार्णवस मुक्षितकुक्षितल
क्षितिवलयार्द्रता शिथिलमूलमहार्यकुलम् ॥ ३९ ॥
स्तोकस्तोकप्रचलदनिलंग्रसिदुभिक्षखेदैः
कालकाले कथमपि चिर यापयाञ्चकिरे ये ।
H
100
नानार्थमाला । आलम्ब्य आश्रित्य सर्वतः परितः वाहि संचरेत्यर्थः । 'वा गति-
गन्धनयोः' इति धातुः । इति इत्थं गन्धवाहं वायुम् । 'गन्धवाहानिलाशुगाः '
इत्यमरः । सन्दिदेश आदिशेत्यर्थः ॥ अथेति ॥ अथ गुर्वाज्ञानन्तरं पवनो
वायु पद्मभुवो ब्रह्मणः दिवसावसाने दिनविस्मे । प्रळयकाल इवेति यावत् ।
ब्रह्मदिनस्वरूपमुक्त पराशरपुराणे - 'कल्पशङ्ख्या दिनञ्चैकं ब्रह्मणः कथ्यते
'शिवे । चतुर्युगसहस्राणां परिवर्तो हि कल्पकः ॥ ब्रह्मणो द्वयायुषान्ते च
महमिळय उच्यते । विष्णोरेकदिनं प्रोक्त तस्यान्ते रौद्रकं दिनम् ॥ तस्यान्ते
चेश्वरस्याहुः तस्यान्ते च सदाशिवः ॥' इति । क्षणादिव क्षणमात्रं विहायैवेत्यर्थः ।
'दिक्षु प्राच्यादिचतसृषु विदिक्षु आग्नेयादि चतसृषु कोणेष्वित्यर्थः । चरन्
वहन्नित्यर्थः । अहार्याः पर्वताः । "अहार्यघस्पर्वताः' इत्यमरः । तेषां वरं
श्रेष्ठं मन्दराद्रिम् । 'दैवावृते वरः श्रेष्ठे त्रिषु इत्यमरः । अलध्वधिकं यथा
तथा विघूर्णितः भ्रमितो योऽर्णवस्समुद्रः तेन समुक्षित संसिक्तं कुक्षितलं जठरदेशो
यस्य स तथाभूतः यः क्षितिवलयः भूमण्डलं तस्यार्द्रता क्लिन्नता । 'आर्द्र सार्द्र
'किन्नम्' इत्यमरः । तथा' शिथिल विभजद्विश्लिष्यद्वां मूलं मूलदेशः यस्य स
तथाभूत अंकृत चकारेत्यर्थः । 'कृ'घातोलुङ 'हस्वादङ्गात्' (8-2-27 ) इति
सिज्लोपः । बृहस्पतिनिरीक्षितलग्नप्रवृत्तस्य कस्य वा कार्य न सिध्येदिति भावः ॥
स्तोंकेति ॥ तस्य नगस्य मन्दरादें: अग्रे अग्रदेशे ये पन्नगाः सर्पा: । 'उस्गः
पन्नगो भोगी इत्यमरः । चिरं स्तोर्क तोकं अत्यल्पं यथा तथा'। 'स्तोकाल्पक्ष-
लकारसूक्ष्मम्' इत्यमरः । मान्यकादाचित्कत्वद्योतनाय द्विर्भाव: । प्रचलन् प्रसरन्
यः अनिल: वायु: तस्य ग्रास ओदनं तस्य दुर्भिक्षमलोभः तेन ये खेदाः व्यसना
"अहायवरम्' इति व्याख्या पाठः ।
2