2023-09-13 05:42:08 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread twice.
स्थानं विश्वशृजोऽपि तन्निरय इत्याचक्षते यद्विदो
यद्गत्वा गमनीयमुत्तरमितः कुत्रापि न श्रूयते ।
आयस्यापि हि साधयन्ति यतयो यत्रारुरुक्षां परं
तद्दृष्ट्वापि पदं हरेस्सुरगणास्तस्तम्भिरे गाहितुम्a ॥ २५ ॥
अपि च ।
दध्युर्यावदुपायं ते गन्तुं तत्र दिवौकसः ।
तावन्निदध्युरायान्तं तत्र देवं पितामहम् ॥ २६ ॥
[commentary]
इति धातोर्लङि 'पाघ्राध्मा-' (३.१.१३७) इत्यादिना पश्यादेशः । सर्वोत्तममपि स्पृहणीयं सन्निहितदृष्टमपि तद्वैष्णवं पदं गन्तुं देवा नाशक्नुवन्नित्याह ॥ स्थानमिति ॥ यद्विदः यद्वैष्णवपदवेत्तारः विश्वसृजः ब्रह्मणः स्थानमपि निरय इति नरक इत्याचक्षते कथयन्ति । 'स्यान्नारकस्तु नरको निरयो दुर्गतिः स्त्रियाम्' इत्यमरः । यद्वैष्णवपदं गत्वा प्राप्य इतः विष्णुपदात् उत्तरम् उत्तमं गमनीयं गन्तव्यं कुत्रापि देशे कालेऽपीत्यर्थः । न श्रूयते श्रुतिविदितो न भवतीत्यर्थः । यतयः जितेन्द्रियाः । 'ये निर्जितेन्द्रियग्रामा यतिनो यतयश्च ते' इत्यमरः । आयस्यापि आयासं प्राप्यापीत्यर्थः । यत्र यद्विष्णुपदविषयिणीं आरुरुक्षाम् आरोढुमिच्छां साधयन्ति साम्पादयन्ति । सुराणां गणाः परमुत्कृष्टं हरेस्तत्पदं स्थानं दृष्ट्वापि अवगाहितुं प्रवेष्टुं तस्तम्भिरे स्तब्धा बभूवुः । के वा महदनुग्रहमन्तरा उत्तमपदं प्राप्नुयुरिति भावः । तदानीं देवास्तत्पदप्रवेशनिमित्तालोचनसमये आगच्छन्तं ब्रह्माणं ददृशुरित्याह ॥ दध्युरिति ॥ यत्र देशे दिवौकसो देवाः गन्तुं तत्पदं प्रवेष्टुं उपायं साधनं यावत्कालं दध्युः चिन्तयामासुः । 'ध्यै चिन्तायाम्' इति धातोर्लिट् । तत्र तस्मिन् देशे तावत् तावत्काले आयान्तम् आगच्छन्तं देवं पूज्यं पितामहं ब्रह्माणं निदध्युः ददृशुः । [^१]नीत्युपसर्गपूर्वस्य ध्यायतेर्दर्शनार्थकत्वात् । 'निर्वर्णनं तु निध्यानं दर्शनालोकनेक्षणम्' इत्यमरः । समागतो ब्रह्मा देवानाहूय तैस्सहोपगन्तुं प्रचक्रम
a. 'अवगाहितुम्' इति व्याख्यापाठः ।
[^१] दध्युः -- निदध्युः -- मानसिकव्यापारः आद्यः, चाक्षुषव्यापारः द्वितीयः । उपसर्गेण धात्वर्थस्यान्यस्य द्योतनात् ॥
यद्गत्वा गमनीयमुत्तरमितः कुत्रापि न श्रूयते ।
आयस्यापि हि साधयन्ति यतयो यत्रारुरुक्षां परं
तद्दृष्ट्वापि पदं हरेस्सुरगणास्तस्तम्भिरे गाहितुम्a ॥ २५ ॥
अपि च ।
दध्युर्यावदुपायं ते गन्तुं तत्र दिवौकसः ।
तावन्निदध्युरायान्तं तत्र देवं पितामहम् ॥ २६ ॥
[commentary]
इति धातोर्लङि 'पाघ्राध्मा-' (३.१.१३७) इत्यादिना पश्यादेशः । सर्वोत्तममपि स्पृहणीयं सन्निहितदृष्टमपि तद्वैष्णवं पदं गन्तुं देवा नाशक्नुवन्नित्याह ॥ स्थानमिति ॥ यद्विदः यद्वैष्णवपदवेत्तारः विश्वसृजः ब्रह्मणः स्थानमपि निरय इति नरक इत्याचक्षते कथयन्ति । 'स्यान्नारकस्तु नरको निरयो दुर्गतिः स्त्रियाम्' इत्यमरः । यद्वैष्णवपदं गत्वा प्राप्य इतः विष्णुपदात् उत्तरम् उत्तमं गमनीयं गन्तव्यं कुत्रापि देशे कालेऽपीत्यर्थः । न श्रूयते श्रुतिविदितो न भवतीत्यर्थः । यतयः जितेन्द्रियाः । 'ये निर्जितेन्द्रियग्रामा यतिनो यतयश्च ते' इत्यमरः । आयस्यापि आयासं प्राप्यापीत्यर्थः । यत्र यद्विष्णुपदविषयिणीं आरुरुक्षाम् आरोढुमिच्छां साधयन्ति साम्पादयन्ति । सुराणां गणाः परमुत्कृष्टं हरेस्तत्पदं स्थानं दृष्ट्वापि अवगाहितुं प्रवेष्टुं तस्तम्भिरे स्तब्धा बभूवुः । के वा महदनुग्रहमन्तरा उत्तमपदं प्राप्नुयुरिति भावः । तदानीं देवास्तत्पदप्रवेशनिमित्तालोचनसमये आगच्छन्तं ब्रह्माणं ददृशुरित्याह ॥ दध्युरिति ॥ यत्र देशे दिवौकसो देवाः गन्तुं तत्पदं प्रवेष्टुं उपायं साधनं यावत्कालं दध्युः चिन्तयामासुः । 'ध्यै चिन्तायाम्' इति धातोर्लिट् । तत्र तस्मिन् देशे तावत् तावत्काले आयान्तम् आगच्छन्तं देवं पूज्यं पितामहं ब्रह्माणं निदध्युः ददृशुः । [^१]नीत्युपसर्गपूर्वस्य ध्यायतेर्दर्शनार्थकत्वात् । 'निर्वर्णनं तु निध्यानं दर्शनालोकनेक्षणम्' इत्यमरः । समागतो ब्रह्मा देवानाहूय तैस्सहोपगन्तुं प्रचक्रम
a. 'अवगाहितुम्' इति व्याख्यापाठः ।
[^१] दध्युः -- निदध्युः -- मानसिकव्यापारः आद्यः, चाक्षुषव्यापारः द्वितीयः । उपसर्गेण धात्वर्थस्यान्यस्य द्योतनात् ॥