नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /178

नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
 
१५२
 
अपि च ।
 

 
स्वाद्या यत्र सुधैव, यस्य जठरे साक्षात्स धन्वन्तरिः

शेते यत्र समस्तरोगशमनो नाम्नैव देवोऽच्युतः ।

तस्मिन् दुग्धनिधावपि स्पृहयते नैव स्थिरामासिकां
अन्तलीं
अन्तर्लीनहलाहलोष्मचकितो नाथः स्वयं पाथसाम् ॥ २४
 
॥
 
[commentary]
 
विस्मापयितुं विस्मयं प्रापयितुं यः क्षीरार्णवः तरङ्गाणां वलयैर्मण्डलैः असङ्ख्यान्
असङ्ख्येयानित्यर्थ:थः । घोषान् आभीरग्रामान् । अन्यत्र घोषान् शब्दान् सृजन्
सृष्टिं कुर्वन् सन् । आभूभूतलं भुवमारभ्य '[^१]भूतलात्मकपाताळलोकपर्यन्तं सम्भृ-
तेन सम्पूरितेन पयसा क्षीरेणैव । 'पयः क्षीरं पयोऽम्बु च इत्यमरः । आवृत्य
आवरणं कृत्वा । अवतिष्ठते । 'समवप्रविभ्यस्स्थ:थः (1-3-22 १.३.२२) इत्यात्मनेपदम् ।
॥ अपि चेति ॥ यत्र क्षीरार्णवे सुधा अमृतमेव स्वाद्या आस्वादनार्हा यस्य अर्णवस्य

जठरे कुक्षौ साक्षात् प्रत्यक्षम् । 'साक्षात्प्रत्यक्षतुल्ययोः' इत्यमरः । धन्वन्तरिः
समस्तौषधनिधिः निवसतीति शेषः । यत्रार्णवे नाम्ना नामोच्चारणेन समस्तानां
सर्वेषां रोगाणामामयानां शमनो नाशक:कः । 'अच्युतानन्तगोविन्दनामोच्चारण
भेषजाात् । नश्यन्ति सकला रोगा:गाः --’ इति शास्त्रादिति भावः । नाम्ना
सर्वरोगशमनत्वरूपविशेषणं धन्वन्तरिसाधारणमपि भवितुमर्हति । 'धन्वन्तरिं
गरुत्मन्तं फणिराजं च कौस्तुभम् । स्मृत्वा नीरोगतां यायान्मानवः क्षणमात्रतः ॥'
इति वचनादिति बोध्यम् । अच्युतः शार्ङ्गधन्वा देवः नारायणः शेते स्वपिति ।
तस्मिन् तथाविधे दुग्धनिधौ क्षीरसमुद्रेऽपि पाथसां अपाम् । 'कबन्धमुदकं
पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम्' इत्यमरः । नाथः पतिर्वरुण:णः । 'यादसां पतिरप्पतिः'
इत्यमरः । स्वयं स्वामित्यर्थः । अन्तः कुक्षिप्रदेशे लीनः अदृश्यस्सन् वर्तमानो
यः हलाहल:लः विषराजः । 'कालकूटो हलाहल : लः' इत्यमरः । तस्य ऊष्मणा
उष्णांशेन चकित:तः भीतस्सन् स्थिराम् अचञ्चलाम् आसिकां स्थितिं न स्पृहयते
नेच्छति । सन्तापभूयिष्ठदेशे कस्य वा वासोऽनुमत इति भावः । क्षीरार्णवान्त-
1.
 
[^१] भुवमारभ्य इति आशब्द:दः आरम्भपरः, भूतलम् = पाताललोकः तत्राङ्
अभिविष्ध्यर्थकः इति भावः ॥ उभयत्राशब्दान्वयः ॥ अतल, वितल, सुतल, रसातल,
तलातल, महातल, पाताल इति -- अधोलोकसप्तके पाताल:लः अन्त्यः ॥