2023-07-24 05:20:49 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread once and needs a second look.
१०६
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
पयितुं, दिविचरान् भुवमवरोपयितुम्, आस्वादयितुं सुरापगाम्, आच-
मितुं सप्त सागरान्, विफलयितुं महास्त्राणि, विष्टम्भयितुं विश्वम्भरमपि
' [^१]प्रगल्भन्ते, तथा श्रुतिशतप्रतिपन्नयाथात्म्ये भवतो माहात्म्ये दण्डापू पिका-
न्यायघण्टाघोष एव नश्शरणम् ।
तदलं पल्लवितैर्वचोभिः, अनुगृहाण स्वयमस्मान्, अस्ति यदि
"
[commentary]
जयन्ति अरीनभिभवन्त्येव । न जीयन्ते न परिभूयन्त इति, ऐकान्त्यं प्रसिद्धिम् ।
'एकान्तं निश्चिते शैघ्रर्ये प्रसिद्धौ पुन्नपुंसकम् इति रभसः । अनुसन्दधानाः
ध्यायन्तस्सन्तः । एकांशमनुसन्दधत इत्येकः पाठः । वयं, इयदेतावत्, अपत्र-
पामहे लज्जामहे व्यथामहे च । संकल्पमात्ररं भानमेव । [१?] । 'संकल्पः कर्म मानसम्'
इत्यमरः । चित्तस्फुरणमिति यावत् । साधनम् अस्मदुद्धरणनिमित्तं, यस्य स तथा-
भूतस्य, भवतः पुनः तव तु, अस्मत् अस्मासु विषये, अनुग्रहः दुःखापनयन-
लक्षण:णः प्रसादः, ईषत्करः अतीव सुकर इत्यर्थः । यथाहि भवता सजातीयाः
भवज्जातीयाः, भवादृशा इत्यर्थः । मुनय एव, भूमौ चरन्तीति भूमिचराः,
भूमिष्ठा इत्यर्थः । तान् दिवमारोपयितुं 2[^२] आरोहयितुं, त्रिशङ्कुकुं विश्वामित्र
इवेति भाव:वः । दिविचरान् स्वर्गवासिनः, भुवमवरोपयितुम् अवरोहयितुमित्यर्थः ।
सुरमुनयो नहुषमिवेति भावः । सुरापगां, आस्वादयितुं पातुं, जहुह्नुर्यथेति
भावः । सप्त सागरन् आचमिंमितुं, अगस्त्यो यथेति भावः । महास्त्राणि,
विफलीकर्तुं व्यर्थयितुं, विश्वामित्रयुद्धे वसिष्ठो यथेति भावः । विश्वम्भरं वासुदेवमपि,
विष्टम्भयितुं स्तब्धं कर्तुतुं, सनत्कुमारो यथेति भावः । प्रगल्भन्ते समर्था भवन्ति ।
तथा, श्रुतीनां शतेन अनेकेन, प्रतिपन्ननं ज्ञातं, याथात्म्त्यं, यथात्मत्वं यस्य
तत्तथाभूते, भवतः माहात्म्ये महिमनि विषये । घण्टाघोषशब्दस्य लक्षणया
घण्टाघोषसदृशोऽर्थः । एवञ्च यथा घण्टायाः घोष:षः ध्वनिः, सर्वैः सेन्द्रियप्रबुद्धैः
असन्देहं श्रूयते तथा सर्वैः तथाविधैः श्रूयमाणः दण्डापूपिकान्याय एव, नः शरणं
रक्षकः । दण्डापूपिकान्यायो नाम दण्डो मूषिकैर्भक्षित इत्युक्ते दण्डगुम्फिता
अपूपिका आखुभिर्भक्षिताः किमिति प्रष्टव्यांश एव न वर्तत इति । तथाच
1.
[^१] 'प्रगल्भन्ते' -- 'गल्भ =धार्ष्टर्ट्ये' •-- इत्यस्मात् भौवादिकादात्मनेपदिन:नः प्रोप-
सृष्टात् लटि प्रथमपुरुषबहुवचने रूपम् ॥
2.
[^२] 'रुहः पोऽन्यतरस्याम् (पा.सू.7-3-43 ७.३.४३) इति पादेशो वैकल्पिकः इति द्योतयति ॥