नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /126

१००
 
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
 
वाराणसीव भारते वर्षे[‌^१] दयितं गौरीदयितस्य परममिदमेवायतन -
मिळावृते[‌^२] । आरसातलादा च शान्त्यतीतकला भुवनात्सन्ति महान्ति
स्थानानि सर्वागमविदितानि परश्शतानि भवानीपतेः । परं तु मन्दर
 
ु
 

 
[commentary]
 
भवद्भिरासादिततं प्राप्तम् । अहो इत्याश्चर्ये । भारते भरतस्य राज्ञस्सम्बन्धिनि ।
'तस्येदम्' (पा. सू. 4-3-120४.३.१२०) इत्यणण्प्रत्ययः । वर्षे धात्रीनवमांशे । 'स्यादृद्वृष्टौ
लोकधात्र्यंशे वत्सरे वर्षमस्त्रियाम्' इत्यमरः । किं च । 'महर्षिव्यासरचिते जम्बू-
द्वीपेऽपि भारतम्' इति रभसः । 'पुन्नपुंसकयो र्वर्षं जम्बूद्वीपाब्दवृष्टिषु' इति रुद्रः ।
'वर्ष 'वर्षं स्थानं बिंदु:दुः प्राज्ञा इमं लोकं च भारतम् ।"’ इति भारविः । 'उत्तरं

यत्समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ॥'
इति । वाराणसीव काशीव, इळावृते वर्षे, इदं मन्दरसंज्ञकं आयतनमेव, गौरी-
दयितस्य उमावल्लभस्य, परममत्यन्तं, दयितं प्रेमास्पदम् आरसातलात् पाताल-
मारभ्येत्यर्थः । 'अधोभुवनपातालबलिसद्मरसातलम्’ इत्यमरः । आ चलिसद्मरसातलम् इत्यमरः । आ च शान्त्य-
तीतकळाभवनात्, शान्तितिं शान्तिनामकलां अतीता अतिक्रान्ता शान्त्यतीता ।

तथाभूतायाः कलायाः अतीतशान्तिसंज्ञिकायाः भवनं स्थानं आकाशः, तमभि-
व्याप्येत्यर्थः । आकाशस्य अतीतशान्ति कलाभवनत्वं श्रीमदाचार्यैरुक्तम् –-- 'भूमौ
निवृत्तिरुदिता पयसि प्रतिष्ठा विधानले मरुति शान्तिरतीतशान्तिः । व्योन्म्नीति याः
किल कला:लाः कलयन्ति विश्वं तासां हि दूरतरमन्चम्ब पदं त्वदीयम् ॥" इति ।
पाताळमारभ्य अन्तरिक्षलोकपर्यन्तं शिवस्थानानि सन्तीत्यत्र प्रमाणं तु -- 'आकाशे
तारकालिङ्गं पाताळे हाटेकश्वरम् । मर्त्यलोके महाकालम्’ इति पूर्वमेघव्याख्याने

महोपाध्यायोदाहृतवचनम् । यद्वा केन अभिग्निना लं खण्डनं प्रळयकालिकाभिग्निना
ताप इति यावत् । इतः प्राप्तः कल:लः सङ्कर्षणामिग्निप्रयोज्यतापो यैस्ते तथा ।
इतरकलानतिक्रान्ताः अतीतकलाः दहरशाण्डिल्योपासकाः शान्त्येति तृतीया
तत्पुरुषः । तेषां '[‌^३]भवनं सत्यलोकः तमभिव्याप्येत्यर्थः । 'को ब्रह्मात्मानिलार्काभि-
ग्निशमनस्पर्शकेकिषु' इत्येकाक्षरे । 'ल:लः खण्डने त्रिष्वादाने स्त्री' इति च नानार्थ-
रत्नमाला । सर्वागमेषु सर्वशास्त्रेषु । विदितानि व्याख्यातानि, परश्शतानि
 
1.
 
[‌^१] वर्षशब्दः, न कालपरः, अपि त्वत्र देशपरः ॥
 
2.
 

 
[‌^२] इलावृते वर्षे मन्दर रं -- भारतवर्षे वाराणसी शिवाधिष्ठानम् इति भावः ॥
 
3.
 

 
[‌^३] भुवनात् शिवाधिष्ठानम् -- इति मूलपाठ:ठः "भवनात्" -- इति व्याख्यापाठः
 
-