2023-02-15 04:03:34 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ स्थान-
७६
ष्टोमार्थत्वमेव किं न स्यादिति वाच्यम् । तस्य सोमयागत्वेन पशुधर्मग्रह-
रोऽयोग्यत्वात् । अतः 'श्रानर्थक्यप्रतिहतानां विपरीतं बलाबलम्' इति न्या.
यात् स्थानात्पशुयागार्थत्वमेव धर्माणां युक्तम् ।
न च तेषां तदर्थत्वं प्रकरणादेव किं न स्यादिति वाच्यम् । अग्नीषोमी.
यकथंभावाकाङ्क्षायाः कलुप्तोपकारैः प्राकृतध मैं रेवोपशान्तत्वात् । स हि सान्ना-
व्ययागप्रकृतिकः, उभयोः पशुप्रभवत्व (१)सामान्यात् । तदुक्तम्-
न चेति । पशुधर्मप्रहण इति । उपाकरण नियोजनादीनां पशुसंबन्धित्वेन श्रुतानां
सोमलताद्रव्य के यागे साक्षादुपयोगाभावादिति भावः । नच "आनर्थक्यात्तदङ्गेष्वि"
ति न्यायेन ज्योतिष्टोमाङ्गभूतेषु अग्नीषोमीयसवनीयानुषन्ध्यरूपेषु पशुयागेषु त्रिष्वप्यव-
तारोऽस्त्विति वाच्यम् । प्रकरणं हि प्रथमतो धर्मग्रहणाय प्रवृत्तं साक्षात् ग्रहणायोगात्
परावर्तते । यदि तावत् न कश्चिदपि पशुधर्मान् प्रहीतुं शक्नुयात् तदा गत्यभावात् परा-
वृत्तमपि प्रकरणं पुनरभिमुखीभूय धर्मान् गृह्णातीति वक्तव्यम् । नचैतदस्ति । स्थानाद-
ग्नीषोमीयार्थत्व सम्भवादिति । अत इति । सोमयागस्य पशुधर्मग्रहणे अयोग्यत्वादि-
स्यर्थः । ननु सोमयागस्य स्वयमयोग्यत्वेऽपि तदङ्गभूतपशुष्ववतारसम्भवेन कुतो न
प्रकरणग्राह्यतेत्यत श्राइ-आनर्थक्य प्रतिहतानामिति । यदि प्रकरणात् ज्योतिष्टो-
मार्थत्वं तर्ह्यनन्यथासिद्धस्य स्थानस्यानर्थक्यं भवतीति स्वतो दुर्बलमपि स्थानमानर्थंक्य-
प्रतिइतस्त्वात् प्रचलं सत् अन्यत्र चरितार्थत्वात् दुर्बलं प्रकरणं बाघत एवेत्यर्थः । न्याया
दिव्यनन्तरं चकारोऽध्याहर्तव्यः ।
ननु पशुयागस्य धर्माकाङ्क्षत्वात् धर्माणाञ्च प्रयोजनाकाङ्क्षत्वादुमयाकाङ्क्षयैव पर
परं सम्बन्धोऽस्तु किमन्यतराकाङ्क्षयेति शङ्कते-न चेति । क्लृप्तोपकारैरिति । अयं
भावः - भावना न स्वरूपतः पदार्थानाकाङ्क्षति । किन्तूपकारजनकत्वेन । निरूपितमेत-
दघस्तात् । एवञ्चाग्नीषोमीयभावनायाः कथंभावाकाङ्क्षायां प्रकृतावुपकारजनकत्वेन क्लू-
तानां धर्माणामेव दूरस्थानामप्यति देशोपस्थितानां प्रथममन्वयो वाच्यः । अन्वितेषु च
तेषु तैरेवाकाङ्क्षाशान्तेर्नोमयाकाङ्क्षा सम्भवति । अङ्गानां विकृतिसन्निधिपाठवैयर्थ्य भिया तु
तदाकाङ्क्षाबलादेव विकृतेराकाङ्क्षा मुत्याप्य तरसम्बन्धो वाच्यः । अतश्च सिद्धमन्यतराका-
बृक्षारूपस्थानविनियोज्यस्वमिति । ननु स्यादेतदेवं यदि विकृतिश्वमग्नीषोमीयस्य
स्यात्, स एव खलु सर्वेषां पशुयागानां प्रकृतिभूतः, श्रत श्राह-स होति । यद्यप्यमी.
षौंमीययागः सर्वपशुयागप्रकृतिभूतः तथापि तत्र कंतिपयानामेवाज्ञानां पाठात् देवतावाह.
नादिसन्निपत्योपकारकविषयेऽस्त्येव तस्याकाङ्क्षा । किञ्च यत्रायं (२) पशुरुत्पन्नः क्रय-
सन्निधौ न तत्र धर्मा श्राग्नताः । ते त्वौपवसध्येऽहन्याम्नाताः । तत्रोत्पन्नेतिकर्तव्य-
ताकाङ्क्षा न प्रदेशान्तरस्थैर्धमैश्शाम्यतीति तस्यान्यतो धर्मग्राहकत्वावश्यंभावे साह
श्यात् दर्शपूर्णमासान्तर्गतसान्नाय्यतो धर्मातिदेश इति भावः । किं तत् सादृश्यम् !
श्रत श्राह-पशुप्रभवत्वसामान्यादिति । सान्नाय्यविकृतित्वे आष्टमिकं सूत्रं प्रमाण-
Bhandarkar Oriental
Research Institute
१. पशुप्रभवद्रव्यश्म २. अपूर्वतया विहित इत्यर्थः । Sutent
[ स्थान-
७६
ष्टोमार्थत्वमेव किं न स्यादिति वाच्यम् । तस्य सोमयागत्वेन पशुधर्मग्रह-
रोऽयोग्यत्वात् । अतः 'श्रानर्थक्यप्रतिहतानां विपरीतं बलाबलम्' इति न्या.
यात् स्थानात्पशुयागार्थत्वमेव धर्माणां युक्तम् ।
न च तेषां तदर्थत्वं प्रकरणादेव किं न स्यादिति वाच्यम् । अग्नीषोमी.
यकथंभावाकाङ्क्षायाः कलुप्तोपकारैः प्राकृतध मैं रेवोपशान्तत्वात् । स हि सान्ना-
व्ययागप्रकृतिकः, उभयोः पशुप्रभवत्व (१)सामान्यात् । तदुक्तम्-
न चेति । पशुधर्मप्रहण इति । उपाकरण नियोजनादीनां पशुसंबन्धित्वेन श्रुतानां
सोमलताद्रव्य के यागे साक्षादुपयोगाभावादिति भावः । नच "आनर्थक्यात्तदङ्गेष्वि"
ति न्यायेन ज्योतिष्टोमाङ्गभूतेषु अग्नीषोमीयसवनीयानुषन्ध्यरूपेषु पशुयागेषु त्रिष्वप्यव-
तारोऽस्त्विति वाच्यम् । प्रकरणं हि प्रथमतो धर्मग्रहणाय प्रवृत्तं साक्षात् ग्रहणायोगात्
परावर्तते । यदि तावत् न कश्चिदपि पशुधर्मान् प्रहीतुं शक्नुयात् तदा गत्यभावात् परा-
वृत्तमपि प्रकरणं पुनरभिमुखीभूय धर्मान् गृह्णातीति वक्तव्यम् । नचैतदस्ति । स्थानाद-
ग्नीषोमीयार्थत्व सम्भवादिति । अत इति । सोमयागस्य पशुधर्मग्रहणे अयोग्यत्वादि-
स्यर्थः । ननु सोमयागस्य स्वयमयोग्यत्वेऽपि तदङ्गभूतपशुष्ववतारसम्भवेन कुतो न
प्रकरणग्राह्यतेत्यत श्राइ-आनर्थक्य प्रतिहतानामिति । यदि प्रकरणात् ज्योतिष्टो-
मार्थत्वं तर्ह्यनन्यथासिद्धस्य स्थानस्यानर्थक्यं भवतीति स्वतो दुर्बलमपि स्थानमानर्थंक्य-
प्रतिइतस्त्वात् प्रचलं सत् अन्यत्र चरितार्थत्वात् दुर्बलं प्रकरणं बाघत एवेत्यर्थः । न्याया
दिव्यनन्तरं चकारोऽध्याहर्तव्यः ।
ननु पशुयागस्य धर्माकाङ्क्षत्वात् धर्माणाञ्च प्रयोजनाकाङ्क्षत्वादुमयाकाङ्क्षयैव पर
परं सम्बन्धोऽस्तु किमन्यतराकाङ्क्षयेति शङ्कते-न चेति । क्लृप्तोपकारैरिति । अयं
भावः - भावना न स्वरूपतः पदार्थानाकाङ्क्षति । किन्तूपकारजनकत्वेन । निरूपितमेत-
दघस्तात् । एवञ्चाग्नीषोमीयभावनायाः कथंभावाकाङ्क्षायां प्रकृतावुपकारजनकत्वेन क्लू-
तानां धर्माणामेव दूरस्थानामप्यति देशोपस्थितानां प्रथममन्वयो वाच्यः । अन्वितेषु च
तेषु तैरेवाकाङ्क्षाशान्तेर्नोमयाकाङ्क्षा सम्भवति । अङ्गानां विकृतिसन्निधिपाठवैयर्थ्य भिया तु
तदाकाङ्क्षाबलादेव विकृतेराकाङ्क्षा मुत्याप्य तरसम्बन्धो वाच्यः । अतश्च सिद्धमन्यतराका-
बृक्षारूपस्थानविनियोज्यस्वमिति । ननु स्यादेतदेवं यदि विकृतिश्वमग्नीषोमीयस्य
स्यात्, स एव खलु सर्वेषां पशुयागानां प्रकृतिभूतः, श्रत श्राह-स होति । यद्यप्यमी.
षौंमीययागः सर्वपशुयागप्रकृतिभूतः तथापि तत्र कंतिपयानामेवाज्ञानां पाठात् देवतावाह.
नादिसन्निपत्योपकारकविषयेऽस्त्येव तस्याकाङ्क्षा । किञ्च यत्रायं (२) पशुरुत्पन्नः क्रय-
सन्निधौ न तत्र धर्मा श्राग्नताः । ते त्वौपवसध्येऽहन्याम्नाताः । तत्रोत्पन्नेतिकर्तव्य-
ताकाङ्क्षा न प्रदेशान्तरस्थैर्धमैश्शाम्यतीति तस्यान्यतो धर्मग्राहकत्वावश्यंभावे साह
श्यात् दर्शपूर्णमासान्तर्गतसान्नाय्यतो धर्मातिदेश इति भावः । किं तत् सादृश्यम् !
श्रत श्राह-पशुप्रभवत्वसामान्यादिति । सान्नाय्यविकृतित्वे आष्टमिकं सूत्रं प्रमाण-
Bhandarkar Oriental
Research Institute
१. पशुप्रभवद्रव्यश्म २. अपूर्वतया विहित इत्यर्थः । Sutent