2023-02-15 04:03:32 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ प्रकरण-
विधीयमानयोर्द्धर्मयोरन्तराले विधीयन्त इत्युक्तं तन्त्ररत्नादावित्यास्तां तावत् ॥
(अवान्तरप्रकरणनिरूपणम् )
फलभावनाया अन्तराले यदङ्गभावनायाः प्रकरणं तदवान्तरप्रकरणम् ।
तच्चाभिक्रमणादीनां प्रयाजादिषु विनियोजकम् । तच्च सन्दंशेन शायते । तद्-
भावेऽविशेषात्सर्वेषां फलभावनाकथम्भावेन ग्रहणात् ।
संदंशो नाम एकाङ्गानुवादेन विधीयमानयोरङ्गयोरन्तराले विहित-
खम्, यथा- अभिक्रमणम्, तद्धि 'समानयत उपभृतः' इत्यादिना प्रयाजानु-
वादेन किंश्चिद विधाय विधीयते, पश्चादपि प्रयाजानुवादेन 'यो वै प्रयाजानां
मिथुनं वेदे'त्यादिना किञ्चिदङ्गं विधीयते । अतः प्रयाङ्गमध्ये पठितमभि-
क्रमणं तदनं भवति, तत्कथम्भावाकाङ्क्षाया अशान्तेः । यथाहु:-
परप्रकरणस्थानाम श्रुत्यादिभिस्त्रिभिः ।
ज्ञाते पुनश्च तैरेव सन्दशेन तदिष्यते ॥ इति ।
६६
समुचिता, अभिमतं चास्माकमपि तदेव, तथापि तन्त्ररत्नायुक्तिमात्रमवलम्ब्य प्रकृतो-
दाहरणार्थमन्त्रोक्तमिति भावः ॥
(श्रवान्तरप्रकरण निरूपणम् )
1 एवं महाप्रकरणं निरूप्य इदानीमवान्तरप्रकरणं निरूपयति-फलभावनाया इति ।
तब श्रवान्तरप्रकरणं च । तदभावे सन्दशाभावे ।
श्रथ को नाम सन्दशः १ श्रत श्राह- सन्दशो नामेति । एकाङ्कानुवादेनेति ।
एकं यत्प्रधाननिरूपितम तदनुवादेनेत्यर्थः । इदमुपलक्षणं सन्दंशान्तरयोरपि । प्राकृ
ताङ्गानुवादेन विहिताभ्यां सन्दष्टं यदसंयुक्तमपि विकृतौ श्रुतं तदपि प्रकरणेन गृह्यते ।
विकृतेः पूर्वमसंयुक्तं किंचिद्विहितं ततः पूर्व तु प्राकृताङ्गानुवादेन यद्विहितं ततोऽसंयुक्तं
यत् तत् तद्विकृतिग्रहणेन गृह्यते । तथा विकृतेरनन्तरमसंयुक्तं किंचिद्विधाय प्राकृताङ्क्षा-
नुवादेन कस्मिंश्चिद्विहिते तरपूर्वमसंयुक्तं प्रकरणेन गृह्यते । इति मेदत्रयस्य प्रन्थान्तरेषु
दर्शनात् । लोहकण्ट विद्धकोहशलाकाद्वयरूपः पात्रादिग्रहणसाधनभूतः कश्चन पदार्थों लोके
सन्दंशपुदवाच्यः । हिन्दी भाषायां सडसी इति द्राविडभाषायां इडिक्की इति च प्रसि-
द्धः । अभिक्रमणं प्रतिप्रया जं किञ्चिदन्तरं श्राइवनीयसमीर देशं प्रति पद्रनिक्षेपणम् ।
•• ताडशाङ्गमध्यपाठमुपपादयति -तद्धीति । समानयत इति । जौहवेनाज्येन प्रथमतः
श्रीन् प्रयाजा निष्ठा बर्हिःप्रया
जार्थमुपभृत्स्थमाज्यं जुह्वां समानयेदित्यर्थः । यद्यप्यस्मिन् वाक्यै
प्रयाजशब्दो नास्ति, तथापि श्रौपभृताज्यस्य "यदुपभृति प्रयाजानृयाजेभ्यस्तत्"
इत्यनेन प्रयाजानूया जार्थत्वावगमात् श्रौपभृतार्घस्य प्रयाजद्वयार्थमेव जुह्वां समानेयत्वात्
प्रयाजाङ्गत्व सङ्कीर्तनाविरोधः । एवं प्रयाजोद्देशेन विहितं पूर्वमङ्गमभिवाय पाश्चात्यमप्यनं
कथयति-यो वै इति । मिथुमं वे देत्यादिनेति। "प्रया जानिष्ठ (हवींप्य भिधारयति"
इत्यन्तेनेति शेषः । तत्रैव प्रयाजोग्युक्ताज्योद्देशेन इविरमिषारण रूपसंस्कारविधानात् यो
वै प्रयाजानामित्यस्यार्थवादत्वेन तत्र कस्याप्यविधेयस्वात् । एवं च श्राकाङ्क्षायाः चर-
माज्ञान्वयं यावदनुवर्तनावश्यंभावेन अस्त्येव तदानीमाका क्षेत्याह-तस्कथंभाषेति ।
य
0:04
[ प्रकरण-
विधीयमानयोर्द्धर्मयोरन्तराले विधीयन्त इत्युक्तं तन्त्ररत्नादावित्यास्तां तावत् ॥
(अवान्तरप्रकरणनिरूपणम् )
फलभावनाया अन्तराले यदङ्गभावनायाः प्रकरणं तदवान्तरप्रकरणम् ।
तच्चाभिक्रमणादीनां प्रयाजादिषु विनियोजकम् । तच्च सन्दंशेन शायते । तद्-
भावेऽविशेषात्सर्वेषां फलभावनाकथम्भावेन ग्रहणात् ।
संदंशो नाम एकाङ्गानुवादेन विधीयमानयोरङ्गयोरन्तराले विहित-
खम्, यथा- अभिक्रमणम्, तद्धि 'समानयत उपभृतः' इत्यादिना प्रयाजानु-
वादेन किंश्चिद विधाय विधीयते, पश्चादपि प्रयाजानुवादेन 'यो वै प्रयाजानां
मिथुनं वेदे'त्यादिना किञ्चिदङ्गं विधीयते । अतः प्रयाङ्गमध्ये पठितमभि-
क्रमणं तदनं भवति, तत्कथम्भावाकाङ्क्षाया अशान्तेः । यथाहु:-
परप्रकरणस्थानाम श्रुत्यादिभिस्त्रिभिः ।
ज्ञाते पुनश्च तैरेव सन्दशेन तदिष्यते ॥ इति ।
६६
समुचिता, अभिमतं चास्माकमपि तदेव, तथापि तन्त्ररत्नायुक्तिमात्रमवलम्ब्य प्रकृतो-
दाहरणार्थमन्त्रोक्तमिति भावः ॥
(श्रवान्तरप्रकरण निरूपणम् )
1 एवं महाप्रकरणं निरूप्य इदानीमवान्तरप्रकरणं निरूपयति-फलभावनाया इति ।
तब श्रवान्तरप्रकरणं च । तदभावे सन्दशाभावे ।
श्रथ को नाम सन्दशः १ श्रत श्राह- सन्दशो नामेति । एकाङ्कानुवादेनेति ।
एकं यत्प्रधाननिरूपितम तदनुवादेनेत्यर्थः । इदमुपलक्षणं सन्दंशान्तरयोरपि । प्राकृ
ताङ्गानुवादेन विहिताभ्यां सन्दष्टं यदसंयुक्तमपि विकृतौ श्रुतं तदपि प्रकरणेन गृह्यते ।
विकृतेः पूर्वमसंयुक्तं किंचिद्विहितं ततः पूर्व तु प्राकृताङ्गानुवादेन यद्विहितं ततोऽसंयुक्तं
यत् तत् तद्विकृतिग्रहणेन गृह्यते । तथा विकृतेरनन्तरमसंयुक्तं किंचिद्विधाय प्राकृताङ्क्षा-
नुवादेन कस्मिंश्चिद्विहिते तरपूर्वमसंयुक्तं प्रकरणेन गृह्यते । इति मेदत्रयस्य प्रन्थान्तरेषु
दर्शनात् । लोहकण्ट विद्धकोहशलाकाद्वयरूपः पात्रादिग्रहणसाधनभूतः कश्चन पदार्थों लोके
सन्दंशपुदवाच्यः । हिन्दी भाषायां सडसी इति द्राविडभाषायां इडिक्की इति च प्रसि-
द्धः । अभिक्रमणं प्रतिप्रया जं किञ्चिदन्तरं श्राइवनीयसमीर देशं प्रति पद्रनिक्षेपणम् ।
•• ताडशाङ्गमध्यपाठमुपपादयति -तद्धीति । समानयत इति । जौहवेनाज्येन प्रथमतः
श्रीन् प्रयाजा निष्ठा बर्हिःप्रया
जार्थमुपभृत्स्थमाज्यं जुह्वां समानयेदित्यर्थः । यद्यप्यस्मिन् वाक्यै
प्रयाजशब्दो नास्ति, तथापि श्रौपभृताज्यस्य "यदुपभृति प्रयाजानृयाजेभ्यस्तत्"
इत्यनेन प्रयाजानूया जार्थत्वावगमात् श्रौपभृतार्घस्य प्रयाजद्वयार्थमेव जुह्वां समानेयत्वात्
प्रयाजाङ्गत्व सङ्कीर्तनाविरोधः । एवं प्रयाजोद्देशेन विहितं पूर्वमङ्गमभिवाय पाश्चात्यमप्यनं
कथयति-यो वै इति । मिथुमं वे देत्यादिनेति। "प्रया जानिष्ठ (हवींप्य भिधारयति"
इत्यन्तेनेति शेषः । तत्रैव प्रयाजोग्युक्ताज्योद्देशेन इविरमिषारण रूपसंस्कारविधानात् यो
वै प्रयाजानामित्यस्यार्थवादत्वेन तत्र कस्याप्यविधेयस्वात् । एवं च श्राकाङ्क्षायाः चर-
माज्ञान्वयं यावदनुवर्तनावश्यंभावेन अस्त्येव तदानीमाका क्षेत्याह-तस्कथंभाषेति ।
य
0:04