2023-02-15 04:03:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
६२
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ प्रकरण-
(१) वयं त्वङ्गीकृत्य ब्रूमः - भवतु वा विकृत्य पूर्वार्थत्वम् । तथापि पृषदाज्य-
स्य न प्रकरणं विनियोजकं भवति । यूपपृष्ठभावेन हि यावत्खादिरत्वमायाति,
तावदौदुम्बरत्वविधानादुभयाकाङ्क्षासम्भवाद्युक्तः प्रकर/विनियोगः । एवं या.
वदनुयाजपृष्ठभावेनाज्यमायाति तावदेव यदि पृषदाज्यं(२) विधीयेत तदोभया-
काङ्क्षा सम्भवात्प्रकरण विनियोगो भवेत् । न खेतदस्ति । नहि पृषदाज्यं नाम
द्रव्यान्तरं किंचिदस्ति, यदाज्यस्थानापनं विधीयेत, औदुम्बरत्वमिव खादि-
रत्वस्थानापन्नम्; पृषच्छब्दस्य पृषन्मणिरित्यादौ चित्रतावाचित्वेन दृष्टत्वात्,
पृषदाज्यशब्दस्य चित्राज्यवाचित्वात् । अत एव निगमेषु आज्य (३) पानित्येव
वक्तव्यं न तु पृषदाज्यपा(४) नित्युक्तम् ।
न च यावत्प्राकृतमाज्यमायाति तावदेव चित्राज्य विधानात् प्रकरणविनि
योगः सम्भवतीति वाच्यम् । नहि पृषदाज्यशब्देन चित्रतागुणविशिष्टमाज्यं
विधीयते। विशिष्टविधाने गौरवापत्तेः, किं तु प्राकृताज्यानुवादेन चित्रतागु-
णमात्रं विधीयते, 'लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ती' तिवत् । तदुक्तं दशम-
BILL
एतावता स्वपितृचरणानामाशयमुपवर्ण्य इदानीं स्वीयं मतमुद्घाटयितुमारभते-
वयन्त्विति । विकृत्यर्थत्वमिति अङ्गीकृत्यापीत्यत्र सम्बध्यते । ब्रूम इति । वक्ष्यमाण-
रीत्या प्रकरणाग्राह्यत्वमिति शेषः । तदेवोपपादयति- भवतुवेति । अनूयाजपृष्ठभा
वेनेति । प्रथमतो विकृतेरुपकारापेक्षायां उपकारः, तत्पृष्ठभावेन च अनूयाजाः, तत्पृष्ठ-
भावेन च तत्साधनीभूतमाज्यमायातीत्यर्थः । ननु - पृषदाज्यस्याज्यभिन्नत्वेन श्राज्य-
स्थानापन्नत्वेन विधिसम्भवात् कथं नौदुम्बरत्वसाम्यमित्यत ग्राह- पृषदिति । मणि-
रित्यादिपदेन पृषद्रज्जुः पृषन्मृग इत्यादेः परिग्रहः । निगमेषु आवाहनसूक्तवा का दिम-
न्त्रेषु । श्रयं भावः - सन्ति प्रकृतौ यक्ष्यमाणदेवतावाहनार्था इष्टदेवतासंस्कारार्थाश्च
मन्त्रा: 'देवानाज्यपानावह, देवा आज्यपा ॠाज्यमजुषन्त' इत्यादयः, ते चाज्य-
देवता प्रकाशका विकृतावुपकारपृष्ठभावेनातिदिष्टाः । यदि पृषदाज्यस्य द्रव्यान्तरत्वं तर्हि
तदीयदेवताप्रकाशकत्वेन पृषदाज्यपदमाज्यपदस्थाने ऊहनीयं भवेत् । न चोहितत्र्यं,
किन्तु प्राकृतमेव पदं प्रयोज्यमित्युक्तं तदधिकरणे; अतो ज्ञायते न पृषदाज्यं द्रव्यान्तरमिति ।
ननु-श्राज्यस्थाने चित्राज्यविधानेनापि प्रकरणग्राह्यत्वं सम्भवत्येवेत्याशङ्कुय नात्र
गुण विशिष्टस्याज्यस्य विधानमित्याह --न चेति । गौरवापत्तेरिति । विशिष्टे विधि-
व्यापारकल्पनारूपगौरवापत्ते रित्यर्थः । ननु - पृषदाज्यपदे एकांशस्योद्देश्यत्वमेकांशस्य
विधेयत्वमित्येकप्रसरताभङ्गापत्तेः कथमाज्योद्देशेन चित्रतामात्र विधानमित्यत आह --
लोहितोष्णीषा इति । यथा लोहितोष्णीषा इत्यत्र एकप्रसरताभङ्गभिया लौहित्यवि-
POONA
१. वयन्त्वङ्गीकृत्यापि विकृत्यर्थत्वं ब्रमः । भवतु वा विकृत्यर्थत्वं पृषदाज्यस्य । तथापि न प्रकरणं
इत्येव मुद्रितपुस्तकेषु पाठस्समुपलभ्यते । तथैव व्याख्यातं च गुरुचरणैः । तथाप्युपरितनस्य पाठस्य प्रा.
चीनहस्तलिखितकोशेषूपलम्भात् तत्रैव स्वरसतां पश्यता मया स एव पाठस्स्वीकृतः ।
२. विधीयते. क. ख.
३-४ पानामि'
Bhandarkar Oriental
Research Institute
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ प्रकरण-
(१) वयं त्वङ्गीकृत्य ब्रूमः - भवतु वा विकृत्य पूर्वार्थत्वम् । तथापि पृषदाज्य-
स्य न प्रकरणं विनियोजकं भवति । यूपपृष्ठभावेन हि यावत्खादिरत्वमायाति,
तावदौदुम्बरत्वविधानादुभयाकाङ्क्षासम्भवाद्युक्तः प्रकर/विनियोगः । एवं या.
वदनुयाजपृष्ठभावेनाज्यमायाति तावदेव यदि पृषदाज्यं(२) विधीयेत तदोभया-
काङ्क्षा सम्भवात्प्रकरण विनियोगो भवेत् । न खेतदस्ति । नहि पृषदाज्यं नाम
द्रव्यान्तरं किंचिदस्ति, यदाज्यस्थानापनं विधीयेत, औदुम्बरत्वमिव खादि-
रत्वस्थानापन्नम्; पृषच्छब्दस्य पृषन्मणिरित्यादौ चित्रतावाचित्वेन दृष्टत्वात्,
पृषदाज्यशब्दस्य चित्राज्यवाचित्वात् । अत एव निगमेषु आज्य (३) पानित्येव
वक्तव्यं न तु पृषदाज्यपा(४) नित्युक्तम् ।
न च यावत्प्राकृतमाज्यमायाति तावदेव चित्राज्य विधानात् प्रकरणविनि
योगः सम्भवतीति वाच्यम् । नहि पृषदाज्यशब्देन चित्रतागुणविशिष्टमाज्यं
विधीयते। विशिष्टविधाने गौरवापत्तेः, किं तु प्राकृताज्यानुवादेन चित्रतागु-
णमात्रं विधीयते, 'लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ती' तिवत् । तदुक्तं दशम-
BILL
एतावता स्वपितृचरणानामाशयमुपवर्ण्य इदानीं स्वीयं मतमुद्घाटयितुमारभते-
वयन्त्विति । विकृत्यर्थत्वमिति अङ्गीकृत्यापीत्यत्र सम्बध्यते । ब्रूम इति । वक्ष्यमाण-
रीत्या प्रकरणाग्राह्यत्वमिति शेषः । तदेवोपपादयति- भवतुवेति । अनूयाजपृष्ठभा
वेनेति । प्रथमतो विकृतेरुपकारापेक्षायां उपकारः, तत्पृष्ठभावेन च अनूयाजाः, तत्पृष्ठ-
भावेन च तत्साधनीभूतमाज्यमायातीत्यर्थः । ननु - पृषदाज्यस्याज्यभिन्नत्वेन श्राज्य-
स्थानापन्नत्वेन विधिसम्भवात् कथं नौदुम्बरत्वसाम्यमित्यत ग्राह- पृषदिति । मणि-
रित्यादिपदेन पृषद्रज्जुः पृषन्मृग इत्यादेः परिग्रहः । निगमेषु आवाहनसूक्तवा का दिम-
न्त्रेषु । श्रयं भावः - सन्ति प्रकृतौ यक्ष्यमाणदेवतावाहनार्था इष्टदेवतासंस्कारार्थाश्च
मन्त्रा: 'देवानाज्यपानावह, देवा आज्यपा ॠाज्यमजुषन्त' इत्यादयः, ते चाज्य-
देवता प्रकाशका विकृतावुपकारपृष्ठभावेनातिदिष्टाः । यदि पृषदाज्यस्य द्रव्यान्तरत्वं तर्हि
तदीयदेवताप्रकाशकत्वेन पृषदाज्यपदमाज्यपदस्थाने ऊहनीयं भवेत् । न चोहितत्र्यं,
किन्तु प्राकृतमेव पदं प्रयोज्यमित्युक्तं तदधिकरणे; अतो ज्ञायते न पृषदाज्यं द्रव्यान्तरमिति ।
ननु-श्राज्यस्थाने चित्राज्यविधानेनापि प्रकरणग्राह्यत्वं सम्भवत्येवेत्याशङ्कुय नात्र
गुण विशिष्टस्याज्यस्य विधानमित्याह --न चेति । गौरवापत्तेरिति । विशिष्टे विधि-
व्यापारकल्पनारूपगौरवापत्ते रित्यर्थः । ननु - पृषदाज्यपदे एकांशस्योद्देश्यत्वमेकांशस्य
विधेयत्वमित्येकप्रसरताभङ्गापत्तेः कथमाज्योद्देशेन चित्रतामात्र विधानमित्यत आह --
लोहितोष्णीषा इति । यथा लोहितोष्णीषा इत्यत्र एकप्रसरताभङ्गभिया लौहित्यवि-
POONA
१. वयन्त्वङ्गीकृत्यापि विकृत्यर्थत्वं ब्रमः । भवतु वा विकृत्यर्थत्वं पृषदाज्यस्य । तथापि न प्रकरणं
इत्येव मुद्रितपुस्तकेषु पाठस्समुपलभ्यते । तथैव व्याख्यातं च गुरुचरणैः । तथाप्युपरितनस्य पाठस्य प्रा.
चीनहस्तलिखितकोशेषूपलम्भात् तत्रैव स्वरसतां पश्यता मया स एव पाठस्स्वीकृतः ।
२. विधीयते. क. ख.
३-४ पानामि'
Bhandarkar Oriental
Research Institute