2023-02-15 04:03:50 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
निरूपणम् ]
सारविवेचिनोव्याख्यासंवलितः
१४५
व्यास्त्व" त्यादि मन्त्रवर्णेभ्यः प्राप्तत्वात् 'समिघों यजती'त्यादिषु समिदादिश-
ब्दास्तत्प्रख्यशास्त्रात् कर्मनामधेयानि । यथाहु:-
s
विधित्सितगुणप्रापि शास्त्रमन्यद्यतस्त्विह ।
तस्मात्तत्प्रापणं व्यर्थमिति नामत्वमिष्यते ॥ इति दिक् ॥ ॐ
(तद्व्यपदेशात् नामधेयत्वनिरूपणम् )
"इयेनेनाभिचरन् यजेते" त्यत्र श्येनशब्दस्य कर्मनामधेयत्वं तद्व्यपदेशात्;
तेन व्यपदेशः उपमानम्, तदन्यथानुपपत्त्येति यावत् । तथा हि-यद्विधेयं
तस्य स्तुतिर्भवति । तत् यद्यत्र श्येनो विधेयः स्यात् तदार्थवादस्तस्यैव
स्तुतिः कार्या । न च "यथा वै श्येनों निपत्यादत्ते एवमयं द्विषन्तं भ्रातृष्यं
निपत्यादत्ते" इत्यनेना त्रत्येनार्थवादेन श्येनः स्तोतुं शक्यः । श्येनोपमानेना-
र्थान्तरस्तुतेः क्रियमाणत्वात् । न च श्येनोपमानेन स एव स्तोतुं शक्यते ।
न्यायेन नामधेयत्वमुपपादयति- एवमिति । समिदादीत्यादिपदेन तनूनपादिडादयो
गृह्यन्ते । एवमुत्तरत्रापि "तनूनपादग्न आज्यस्य वेतु" "इडो अग्न श्राज्यस्य
व्यन्तु" इत्यादीनां मन्त्रवर्णानां परिप्रहः ।
FWFFICIFE IFIPPETRIS
अग्निहोत्रादिपदानां कर्मनामधेयत्वे सूत्रोक्तहेतु संग्राहकं वार्तिकं प्रमाणयति-विधि-
त्सितेति । अग्निहोत्रादिपदानां गुणविधायकत्वे यो गुणः तैर्विवित्सितः तादृशगुण-
प्रापकस्य शास्त्रस्यात्र विद्यमानत्वात् तस्त्रापितस्य पुनरनेनापि प्रापणे प्राप्तप्रापणस्य
वैयर्थ्यापत्या तेषामग्निहोत्रादिपदानां कर्मनामधेयत्वमङ्गीक्रियत इति वार्तिकार्थः ॥
( तद्व पप देशान्नामधेय निरूपणम्)
1
चतुर्थं नामधेयत्वनिमित्तं निरूपयितुमारभते - श्येनेति । अभिपूर्वकचरघातोः वैरि-
मरणानुकूलो व्यापारोऽर्थः, तदुत्तरं श्रयमाणः "लक्षणहेत्वोः क्रियायाः" इति सुत्रेण
विहितः शतृप्रत्ययो हेत्वर्थंकः, हेतुरत्र फलरूपो विवक्षितः, एवञ्च- श्येन संज्ञकेन यागेन
अभिचाररूपं फलं भावयेत् इति विषयवाक्यार्थः । तद्वन्यपदेशपदार्थमाह -तेनेति । तेन
विधित्सितगुणेन सह । व्यपदेश इति । विशब्दो भिन्नार्थकः, अपदेशः कथनं, विभि
नार्थतया कथनमित्यर्थः । फलितार्थमाह-उपमानमिति। शेषपूरणं करोति-तद्न्यथा-
नुपपत्येति । उपमानत्वेन कथनान्यथानुपपत्येत्यर्थः । श्रर्थवादे विधित्सितगुणेन सह
उपमानत्वेन कथनान्यथानुपपत्त्या श्येनशब्दस्य कर्मनामधेयत्वमिति फलितम् । तदेवोपपा-
दयति तथा होति । यत् विधेयं तस्येति । यदि अन्यस्य विधिः अन्यस्य च
स्तुतिः स्यात् तदा विभिन्न विषयकत्वेनार्थवादविथ्योरे कार्थवाभावादेक वाक्यता न स्या-
दिति भावः । श्येनः श्येनपक्षिरूपो गुणः। तस्यैव गुणस्यैव । यथेति । श्यैनरूपः पक्षी
आकाशे डयमानः भूमिष्ठं किश्चन खाद्यं वस्तु अवलोक्य यथा सहसा निपत्य गृह्णाति एवमेवा-
यमपि यागः शश्रं सहसा निपत्य गृह्णातीति वाक्यार्थः । अत्र चेदंशब्दार्थो विधेयः, तस्यैव
श्येनेन साकमुपमेयभाव उच्यते । स च सादृश्यघटितः भेदमन्तरा न सम्भवतीति श्येना-
पेक्षया अर्थान्तरमेव किञ्चित् स्तूयत इत्यवश्यं वक्तव्यमित्याशयेनाह–अर्थान्तरस्तुते-
१६ मो० न्या०
FOUNDED
तेजस्थि नाय
सारविवेचिनोव्याख्यासंवलितः
१४५
व्यास्त्व" त्यादि मन्त्रवर्णेभ्यः प्राप्तत्वात् 'समिघों यजती'त्यादिषु समिदादिश-
ब्दास्तत्प्रख्यशास्त्रात् कर्मनामधेयानि । यथाहु:-
s
विधित्सितगुणप्रापि शास्त्रमन्यद्यतस्त्विह ।
तस्मात्तत्प्रापणं व्यर्थमिति नामत्वमिष्यते ॥ इति दिक् ॥ ॐ
(तद्व्यपदेशात् नामधेयत्वनिरूपणम् )
"इयेनेनाभिचरन् यजेते" त्यत्र श्येनशब्दस्य कर्मनामधेयत्वं तद्व्यपदेशात्;
तेन व्यपदेशः उपमानम्, तदन्यथानुपपत्त्येति यावत् । तथा हि-यद्विधेयं
तस्य स्तुतिर्भवति । तत् यद्यत्र श्येनो विधेयः स्यात् तदार्थवादस्तस्यैव
स्तुतिः कार्या । न च "यथा वै श्येनों निपत्यादत्ते एवमयं द्विषन्तं भ्रातृष्यं
निपत्यादत्ते" इत्यनेना त्रत्येनार्थवादेन श्येनः स्तोतुं शक्यः । श्येनोपमानेना-
र्थान्तरस्तुतेः क्रियमाणत्वात् । न च श्येनोपमानेन स एव स्तोतुं शक्यते ।
न्यायेन नामधेयत्वमुपपादयति- एवमिति । समिदादीत्यादिपदेन तनूनपादिडादयो
गृह्यन्ते । एवमुत्तरत्रापि "तनूनपादग्न आज्यस्य वेतु" "इडो अग्न श्राज्यस्य
व्यन्तु" इत्यादीनां मन्त्रवर्णानां परिप्रहः ।
FWFFICIFE IFIPPETRIS
अग्निहोत्रादिपदानां कर्मनामधेयत्वे सूत्रोक्तहेतु संग्राहकं वार्तिकं प्रमाणयति-विधि-
त्सितेति । अग्निहोत्रादिपदानां गुणविधायकत्वे यो गुणः तैर्विवित्सितः तादृशगुण-
प्रापकस्य शास्त्रस्यात्र विद्यमानत्वात् तस्त्रापितस्य पुनरनेनापि प्रापणे प्राप्तप्रापणस्य
वैयर्थ्यापत्या तेषामग्निहोत्रादिपदानां कर्मनामधेयत्वमङ्गीक्रियत इति वार्तिकार्थः ॥
( तद्व पप देशान्नामधेय निरूपणम्)
1
चतुर्थं नामधेयत्वनिमित्तं निरूपयितुमारभते - श्येनेति । अभिपूर्वकचरघातोः वैरि-
मरणानुकूलो व्यापारोऽर्थः, तदुत्तरं श्रयमाणः "लक्षणहेत्वोः क्रियायाः" इति सुत्रेण
विहितः शतृप्रत्ययो हेत्वर्थंकः, हेतुरत्र फलरूपो विवक्षितः, एवञ्च- श्येन संज्ञकेन यागेन
अभिचाररूपं फलं भावयेत् इति विषयवाक्यार्थः । तद्वन्यपदेशपदार्थमाह -तेनेति । तेन
विधित्सितगुणेन सह । व्यपदेश इति । विशब्दो भिन्नार्थकः, अपदेशः कथनं, विभि
नार्थतया कथनमित्यर्थः । फलितार्थमाह-उपमानमिति। शेषपूरणं करोति-तद्न्यथा-
नुपपत्येति । उपमानत्वेन कथनान्यथानुपपत्येत्यर्थः । श्रर्थवादे विधित्सितगुणेन सह
उपमानत्वेन कथनान्यथानुपपत्त्या श्येनशब्दस्य कर्मनामधेयत्वमिति फलितम् । तदेवोपपा-
दयति तथा होति । यत् विधेयं तस्येति । यदि अन्यस्य विधिः अन्यस्य च
स्तुतिः स्यात् तदा विभिन्न विषयकत्वेनार्थवादविथ्योरे कार्थवाभावादेक वाक्यता न स्या-
दिति भावः । श्येनः श्येनपक्षिरूपो गुणः। तस्यैव गुणस्यैव । यथेति । श्यैनरूपः पक्षी
आकाशे डयमानः भूमिष्ठं किश्चन खाद्यं वस्तु अवलोक्य यथा सहसा निपत्य गृह्णाति एवमेवा-
यमपि यागः शश्रं सहसा निपत्य गृह्णातीति वाक्यार्थः । अत्र चेदंशब्दार्थो विधेयः, तस्यैव
श्येनेन साकमुपमेयभाव उच्यते । स च सादृश्यघटितः भेदमन्तरा न सम्भवतीति श्येना-
पेक्षया अर्थान्तरमेव किञ्चित् स्तूयत इत्यवश्यं वक्तव्यमित्याशयेनाह–अर्थान्तरस्तुते-
१६ मो० न्या०
FOUNDED
तेजस्थि नाय