2023-02-15 04:03:49 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
निरूपणम् ]
सारविवेचिनोव्याख्यासँवलितः
प्राप्तमग्निमनूध तत्समुच्चितः प्रजापतिरेधात्र विधीयते । होमानुवादेनोभयवि-
धाने वाक्यभेदप्रसङ्गच्च ।
न च चकारश्रवणान्न वाक्यभेद इति वाच्यम् । चकारार्थो हि समुच्चयः ।
तं च समुच्चयं यदि चकार : प्राधान्येन ब्रूयात् तदा प्रधानस्याने कविशेषण-
संग्राहकत्वादारुण्यादिविशिष्टक्रयविधान इव कारकद्वय समुदयविधाने
वाक्यभेदो न भवेत् । न च चकारः समुच्चयं प्राधान्येन व्रते, परोपसर्जनत्वे-
नैवाभिधानात् ।
अत एव दशमे भाध्यकारैश्चकारस्य समुच्चयशब्दाद्वैलक्षण्यं प्रतिपादि-
तम्-समुच्चयशब्दो हि तं प्राधान्येन व्रते, न चकारः । यदि हि प्राधान्येन
विध्यन्वयावश्यम्भावेनाने कविधानकृतो वाक्यभेदो दुष्परिहर एवेत्याह- उभयेति ।
स्यादयं दोषो यद्यग्निप्रजापत्योरुभयोरपि स्वातन्त्र्येण विधावन्वयः स्वीक्रियेत नवे-
तदस्ति, किन्तु चकारार्थे समुच्चय एव, तस्य च निपातार्थत्वेन परस्परान्वयस्य व्युत्प
नत्वात् कुतो-वाक्यभेद इति पूर्वोकं पक्षमनुवदति-नचेति । चकारश्रवणात् 'श्रमये
च' 'प्रजापतये च' इति चकारद्वयश्रवणात् । आरुण्यादिविशिष्टेति । यथा "अरुया
पिङ्गाच्या एकहायन्या सोमं क्रोणाति" इत्यत्र श्रारुण्यपिङ्गाक्ष्येकहायनीनां गुण
भुतानां प्रधानया क्रयभावनया वशीकारात् तद्विशिष्टाया एव च तस्या विधानात् न
वाक्यमेदः, तद्वदत्रापि यदि चकारार्थस्य समुच्चयस्य प्राधान्यं स्यात् तदा तेन कारकयोः
वशीकारसम्भवात् तद्विशिष्टसमुच्चय विधानं युक्तं स्यात्, न त्वेतदस्तीत्यर्थः । तन हेतु-
माह- परोपसर्जनत्वेनेति । निपातोपसर्गाणां नित्यमन्योपसर्जनीभूतार्थ प्रतिपादकत्वस्यैव-
स्वभावसिद्धत्वादिति भावः ।
चकारस्यान्योपसर्जनीभूतसमुच्चयप्रतिपादकत्वे भाष्यकारोक्तिं प्रमाणयति - मत
एवेति । दशमे हि "तस्य धेनुरिति गवां प्रकृतौ" इस्यधिकरणे "अथैष भूवै
श्वदेवः" इति वाक्यविहिते भूसंज्ञके एकाहे "धेनुदक्षिणा' इति विहितायाः धेनुरू.
पायाः दक्षिणायाः प्रकृतिप्राप्त गवादिसर्वद्रव्य बाघकत्वम् ? उत गोमात्रबाघकत्वम् ? इति
सन्दिय प्रकृतौ ज्योतिष्टोमे "गौश्चाश्वश्चाश्वतरश्च गदंभश्चाजाश्चावयश्च ब्रोहयश्च
यवाश्च तिलाध माषाश्च तस्य द्वादशशतं दक्षिणा" इति वाक्यगतो दक्षिणाशब्दः
गवादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते । न च चशब्दभवणात् तेषां समुदायः प्रतीयत इति वाच्य
म्। चशब्दस्य प्राधान्येन समुच्चयावाचकत्वात् । अत प्रत्येकमेव दक्षिणात्वात् घेनुः
सादृश्यात गवामेव निवर्तिकेति पूर्वपक्षप्रस्तावे भाष्यकारेणोक्तम्- चशब्दः समुच्च-
यार्थो भवति न तु समुच्चयस्य निर्देशकः, परपद विशेषणार्थ तु समुच्चय-
मुपादत्ते, यदि हि निर्दिशेत् क्रियागुणैः समुच्चयः सम्बध्येत, समुच्चयः
शोभन: समुच्चयो द्रष्टव्यः इति यथा भवति तथा च शोभनः च द्रष्टव्यः
इति वा भविष्यति यथेह समुच्चेययोः षष्ठी भवति धवखदिरयोस्समुच्चय
इति, एवं धवः खदिरश्चेत्यत्राभविष्यत्, न तु भवति, तस्मात् न चशब्दः
समुच्चयं निविंशतिः' इति । इदं च माध्यवाक्यमर्थतोऽनुवदति- समुच्चयशब्द
riental
-
सारविवेचिनोव्याख्यासँवलितः
प्राप्तमग्निमनूध तत्समुच्चितः प्रजापतिरेधात्र विधीयते । होमानुवादेनोभयवि-
धाने वाक्यभेदप्रसङ्गच्च ।
न च चकारश्रवणान्न वाक्यभेद इति वाच्यम् । चकारार्थो हि समुच्चयः ।
तं च समुच्चयं यदि चकार : प्राधान्येन ब्रूयात् तदा प्रधानस्याने कविशेषण-
संग्राहकत्वादारुण्यादिविशिष्टक्रयविधान इव कारकद्वय समुदयविधाने
वाक्यभेदो न भवेत् । न च चकारः समुच्चयं प्राधान्येन व्रते, परोपसर्जनत्वे-
नैवाभिधानात् ।
अत एव दशमे भाध्यकारैश्चकारस्य समुच्चयशब्दाद्वैलक्षण्यं प्रतिपादि-
तम्-समुच्चयशब्दो हि तं प्राधान्येन व्रते, न चकारः । यदि हि प्राधान्येन
विध्यन्वयावश्यम्भावेनाने कविधानकृतो वाक्यभेदो दुष्परिहर एवेत्याह- उभयेति ।
स्यादयं दोषो यद्यग्निप्रजापत्योरुभयोरपि स्वातन्त्र्येण विधावन्वयः स्वीक्रियेत नवे-
तदस्ति, किन्तु चकारार्थे समुच्चय एव, तस्य च निपातार्थत्वेन परस्परान्वयस्य व्युत्प
नत्वात् कुतो-वाक्यभेद इति पूर्वोकं पक्षमनुवदति-नचेति । चकारश्रवणात् 'श्रमये
च' 'प्रजापतये च' इति चकारद्वयश्रवणात् । आरुण्यादिविशिष्टेति । यथा "अरुया
पिङ्गाच्या एकहायन्या सोमं क्रोणाति" इत्यत्र श्रारुण्यपिङ्गाक्ष्येकहायनीनां गुण
भुतानां प्रधानया क्रयभावनया वशीकारात् तद्विशिष्टाया एव च तस्या विधानात् न
वाक्यमेदः, तद्वदत्रापि यदि चकारार्थस्य समुच्चयस्य प्राधान्यं स्यात् तदा तेन कारकयोः
वशीकारसम्भवात् तद्विशिष्टसमुच्चय विधानं युक्तं स्यात्, न त्वेतदस्तीत्यर्थः । तन हेतु-
माह- परोपसर्जनत्वेनेति । निपातोपसर्गाणां नित्यमन्योपसर्जनीभूतार्थ प्रतिपादकत्वस्यैव-
स्वभावसिद्धत्वादिति भावः ।
चकारस्यान्योपसर्जनीभूतसमुच्चयप्रतिपादकत्वे भाष्यकारोक्तिं प्रमाणयति - मत
एवेति । दशमे हि "तस्य धेनुरिति गवां प्रकृतौ" इस्यधिकरणे "अथैष भूवै
श्वदेवः" इति वाक्यविहिते भूसंज्ञके एकाहे "धेनुदक्षिणा' इति विहितायाः धेनुरू.
पायाः दक्षिणायाः प्रकृतिप्राप्त गवादिसर्वद्रव्य बाघकत्वम् ? उत गोमात्रबाघकत्वम् ? इति
सन्दिय प्रकृतौ ज्योतिष्टोमे "गौश्चाश्वश्चाश्वतरश्च गदंभश्चाजाश्चावयश्च ब्रोहयश्च
यवाश्च तिलाध माषाश्च तस्य द्वादशशतं दक्षिणा" इति वाक्यगतो दक्षिणाशब्दः
गवादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते । न च चशब्दभवणात् तेषां समुदायः प्रतीयत इति वाच्य
म्। चशब्दस्य प्राधान्येन समुच्चयावाचकत्वात् । अत प्रत्येकमेव दक्षिणात्वात् घेनुः
सादृश्यात गवामेव निवर्तिकेति पूर्वपक्षप्रस्तावे भाष्यकारेणोक्तम्- चशब्दः समुच्च-
यार्थो भवति न तु समुच्चयस्य निर्देशकः, परपद विशेषणार्थ तु समुच्चय-
मुपादत्ते, यदि हि निर्दिशेत् क्रियागुणैः समुच्चयः सम्बध्येत, समुच्चयः
शोभन: समुच्चयो द्रष्टव्यः इति यथा भवति तथा च शोभनः च द्रष्टव्यः
इति वा भविष्यति यथेह समुच्चेययोः षष्ठी भवति धवखदिरयोस्समुच्चय
इति, एवं धवः खदिरश्चेत्यत्राभविष्यत्, न तु भवति, तस्मात् न चशब्दः
समुच्चयं निविंशतिः' इति । इदं च माध्यवाक्यमर्थतोऽनुवदति- समुच्चयशब्द
riental
-