2023-02-15 04:03:48 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
निरूपणम् ]
सारविवेचिनी व्याख्यासंवलितः
वाक्येन सिध्यति; अतोऽर्थवद्वाक्यद्वयम्ही
यत्तु-नग्नेर्मान्त्रवणिकत्वे मन्त्रवर्णस्य "अग्निज्र्ज्योतिज्र्ज्योतिरग्निः स्वाहेति
सायं जुहोतो" ति वाक्येन सायंहोमे विनियुक्तत्वात् तत्प्रकाश्यस्याग्नेरपि
प्रजापतिसमुच्चितस्य तत्रैव देवतात्वावगतेः 'यदग्नये चे' ति वाक्ये सायं-
शब्दो व्यर्थ इति, एवं 'यत्सूर्याय चे'ति वाक्ये प्रातःशब्दों व्यर्थ इति ।
किञ्च मन्त्रवर्णेन (१) ज्योतिष्टगुणविशिष्टस्याग्नेः प्रकाशनात् विशिष्टिस्यैव
देवताखापात इति ।
तदपि न ; होमानुवादेन देवताद्वयविधानेऽपि मन्त्रवर्णयोर्लिङ्गादेव
प्राप्तिसंभवात्तद्विध्यानर्थकयात्। मिश्रलिङ्गमन्त्र विधिपर्युद(२) स्तयोः प्रतिप्रस
घनार्थं वाक्यान्तरस्याप्यावश्यकत्वादित्यर्थः ।
380
इतोऽन्यदपि दोषद्वयमापादितमनुवदति यस्विति । न च पूर्वोत्तरीस्या समाधानम्,
तस्य मन्त्रविनियोगविधिनैव प्राप्तत्वात् । तत्प्रकाश्यस्य मन्त्रवप्रकाश्यस्य । तत्रैव
सायंहोम एव । देवतात्वावगते रिति । यागीगद्रव्यदेवतादिप्रकाशनस्यैव मन्त्र कार्यस्वेन
स यस्मिन् कर्मणि विनियुक्तः तत्र स्वप्रतिपाद्याया देवताया अत्यावश्यम्भावादिति भावः।
व्यर्थ इति । प्राप्तस्य पुनर्विघाने प्रयोजनाभावादिति भावः । प्रातश्शब्द इति । तत्रापि
सूर्यस्य मान्त्रवर्णिकस्य प्रातःकाले देवतात्वेन प्राप्तत्वादित्यर्थः । ज्योतिष्वगुणविशिष्ट-
स्येति । मन्त्रे 'अग्निज्योति' रिति ज्योतिः पदसामानाधिकरण्यात् 'विष्णवे शिपिवि-
टाय' इत्यादौ शिपिविष्टगुणस्य विष्णुविशेषणस्वमिव ज्योतिष्वरूपगुणस्याग्निविशेषणव-
प्रतीतेरिति भावः । विशिष्टस्य ज्योतिष्वगुणविशिष्टस्य । अस्मन्मते तु केवलाग्नेरेव
समुच्चय विशेषणतया विधानात् न तदापत्तिरिति भावः ।
प्रतिबन्द्या उत्तरयति- होमानुवादेनेति । 'यदग्नये चे'ति वाक्येन होमोद्देशेना.
ग्निप्रजापस्योरुभयोरपि विधानमनीकुर्वतो भवतः पक्षेऽपि होमीय देवता प्रकाशकयोः मन्त्रयोः
लिङ्गादेव व्यवस्थया तत्तद्बोमाङ्गत्वावगमे पुनस्तद्विनियोजकयोः "अग्निज्र्ज्योतिज्योतिः
रग्निः स्वाहेति सायं जुहोति" "सूर्यो ज्योतिज्र्ज्योतिः सूर्यः स्वाहेति प्रातः"
इति वाक्ययोर्वैयर्थ्यमापद्यत इत्यर्थः । अस्मन्मते केवलं सायंप्रातश्शब्दयोरेव वैयर्थ्यमा•
पाद्यते भवता, भवन्मते तु वाक्यद्वयस्यापि वैयर्थ्यमापद्यत इति किमिदं वृश्चिकदंशाद्
भौतस्य सर्पमुखे पतनमिति भावः । तद्विध्यानर्थक्यात् मन्त्रविध्यानर्थंक्यात् । यदि
तु एतद्विध्यभावे "श्रग्निज्योतिज्योतिस्सूर्यस्स्वहेति सायं जुहोति" "सूर्यो
ज्योतिज्योतिरग्निस्स्वाहेति प्रातः" इति वाक्याभ्यां मिश्रलिङ्गक मन्त्रवर्णयोः विनि-
योगात् विनियुक्ताभ्यां ताभ्यां पाठमात्रेण प्रकरणादिना वा सम्भवत्प्राप्तिकयोः शुद्धलिङ्ग-
कमन्त्रयोः बाघे प्रसक्के पुनः तत्प्रतिप्रसवार्थे विधिरित्याशङ्कयेत तदापि लिङ्कादेव व्य.
वस्थासिद्धेः तद्वाक्यगतसायंप्रातःपदयोः वैयर्थ्यो नैवापवदितुं शक्यमिस्याह-मिश्रलिङ्गे-
स्यादिना । प्रतिप्रसवार्थमिति । प्रसक्तप्राप्तिकस्य कारणान्तरेण निवृत्तिप्रसक्तो तत्प्राप्त्यर्थं
1917
Bhandarkar Oriental
१. ज्योतिर्गुण इति क २, दस्ययोः। ॥
१८ मो० न्या०
Research Institute
BET PADRI 452
सारविवेचिनी व्याख्यासंवलितः
वाक्येन सिध्यति; अतोऽर्थवद्वाक्यद्वयम्ही
यत्तु-नग्नेर्मान्त्रवणिकत्वे मन्त्रवर्णस्य "अग्निज्र्ज्योतिज्र्ज्योतिरग्निः स्वाहेति
सायं जुहोतो" ति वाक्येन सायंहोमे विनियुक्तत्वात् तत्प्रकाश्यस्याग्नेरपि
प्रजापतिसमुच्चितस्य तत्रैव देवतात्वावगतेः 'यदग्नये चे' ति वाक्ये सायं-
शब्दो व्यर्थ इति, एवं 'यत्सूर्याय चे'ति वाक्ये प्रातःशब्दों व्यर्थ इति ।
किञ्च मन्त्रवर्णेन (१) ज्योतिष्टगुणविशिष्टस्याग्नेः प्रकाशनात् विशिष्टिस्यैव
देवताखापात इति ।
तदपि न ; होमानुवादेन देवताद्वयविधानेऽपि मन्त्रवर्णयोर्लिङ्गादेव
प्राप्तिसंभवात्तद्विध्यानर्थकयात्। मिश्रलिङ्गमन्त्र विधिपर्युद(२) स्तयोः प्रतिप्रस
घनार्थं वाक्यान्तरस्याप्यावश्यकत्वादित्यर्थः ।
380
इतोऽन्यदपि दोषद्वयमापादितमनुवदति यस्विति । न च पूर्वोत्तरीस्या समाधानम्,
तस्य मन्त्रविनियोगविधिनैव प्राप्तत्वात् । तत्प्रकाश्यस्य मन्त्रवप्रकाश्यस्य । तत्रैव
सायंहोम एव । देवतात्वावगते रिति । यागीगद्रव्यदेवतादिप्रकाशनस्यैव मन्त्र कार्यस्वेन
स यस्मिन् कर्मणि विनियुक्तः तत्र स्वप्रतिपाद्याया देवताया अत्यावश्यम्भावादिति भावः।
व्यर्थ इति । प्राप्तस्य पुनर्विघाने प्रयोजनाभावादिति भावः । प्रातश्शब्द इति । तत्रापि
सूर्यस्य मान्त्रवर्णिकस्य प्रातःकाले देवतात्वेन प्राप्तत्वादित्यर्थः । ज्योतिष्वगुणविशिष्ट-
स्येति । मन्त्रे 'अग्निज्योति' रिति ज्योतिः पदसामानाधिकरण्यात् 'विष्णवे शिपिवि-
टाय' इत्यादौ शिपिविष्टगुणस्य विष्णुविशेषणस्वमिव ज्योतिष्वरूपगुणस्याग्निविशेषणव-
प्रतीतेरिति भावः । विशिष्टस्य ज्योतिष्वगुणविशिष्टस्य । अस्मन्मते तु केवलाग्नेरेव
समुच्चय विशेषणतया विधानात् न तदापत्तिरिति भावः ।
प्रतिबन्द्या उत्तरयति- होमानुवादेनेति । 'यदग्नये चे'ति वाक्येन होमोद्देशेना.
ग्निप्रजापस्योरुभयोरपि विधानमनीकुर्वतो भवतः पक्षेऽपि होमीय देवता प्रकाशकयोः मन्त्रयोः
लिङ्गादेव व्यवस्थया तत्तद्बोमाङ्गत्वावगमे पुनस्तद्विनियोजकयोः "अग्निज्र्ज्योतिज्योतिः
रग्निः स्वाहेति सायं जुहोति" "सूर्यो ज्योतिज्र्ज्योतिः सूर्यः स्वाहेति प्रातः"
इति वाक्ययोर्वैयर्थ्यमापद्यत इत्यर्थः । अस्मन्मते केवलं सायंप्रातश्शब्दयोरेव वैयर्थ्यमा•
पाद्यते भवता, भवन्मते तु वाक्यद्वयस्यापि वैयर्थ्यमापद्यत इति किमिदं वृश्चिकदंशाद्
भौतस्य सर्पमुखे पतनमिति भावः । तद्विध्यानर्थक्यात् मन्त्रविध्यानर्थंक्यात् । यदि
तु एतद्विध्यभावे "श्रग्निज्योतिज्योतिस्सूर्यस्स्वहेति सायं जुहोति" "सूर्यो
ज्योतिज्योतिरग्निस्स्वाहेति प्रातः" इति वाक्याभ्यां मिश्रलिङ्गक मन्त्रवर्णयोः विनि-
योगात् विनियुक्ताभ्यां ताभ्यां पाठमात्रेण प्रकरणादिना वा सम्भवत्प्राप्तिकयोः शुद्धलिङ्ग-
कमन्त्रयोः बाघे प्रसक्के पुनः तत्प्रतिप्रसवार्थे विधिरित्याशङ्कयेत तदापि लिङ्कादेव व्य.
वस्थासिद्धेः तद्वाक्यगतसायंप्रातःपदयोः वैयर्थ्यो नैवापवदितुं शक्यमिस्याह-मिश्रलिङ्गे-
स्यादिना । प्रतिप्रसवार्थमिति । प्रसक्तप्राप्तिकस्य कारणान्तरेण निवृत्तिप्रसक्तो तत्प्राप्त्यर्थं
1917
Bhandarkar Oriental
१. ज्योतिर्गुण इति क २, दस्ययोः। ॥
१८ मो० न्या०
Research Institute
BET PADRI 452