2023-02-15 04:03:45 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
१२५
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ कर्मनामधेय-
नुपपत्तिध । (१) पशुकामपदस्थापि स्वरसतः फलपरस्य कामनानुवादत्वे
आनर्थक्यापत्तेश्च । नच नियमतः पश्वर्जनकामना भवति, कामनातः प्रागेव
केनचित् दत्ते पशौ तदभावात् । तथा च पशुकामपदस्य नित्यवच्छ्रवणबाधः।
दैक्षस्योत्पत्तिशिष्टपुंस्त्वावरुद्धत्वेन तत्र स्त्रीत्वविधानानुपपत्तेश्च; श्रामिक्षा-
यागानुवादेन वाजिनविधानवत् । 'कृष्णसारङ्गोऽग्नीषोमीयः' इति विशेषवि
हितेन स्वसन्निधिपठितेन च कृष्णसारङ्गवर्णेनावरुद्धे चित्रत्वस्यानारभ्या.
स चाने कविधानकृतवाक्यभेदापेक्षया लघुभूत एव, विध्यावृत्तिरूपस्य दोषस्यात्राभावा.
दित्यत ग्राहकारकस्यापोति। "धेनुर्दक्षिणे" त्यादौ हि करणकारकस्याप्राप्तत्वात्
युक्तं तत्रानेक गुणविशिष्टैककारक विधानम् । प्रकृते तूत्पत्तिवाक्यादेव करणकारकस्यापि
प्राप्तत्वात् विहितस्य पुनर्विधानं न सम्भवतीति भावः । पशुकामपदमप्यस्मिन् पक्षेऽनर्थ,
प्रायमेवेत्याह – पशुकामेति । यत्र यत्र कामशब्दः तत्र सर्वत्रापि फलपरत्वमेव तस्य दृष्टं
स्वर्गकामः, स्वाराज्यकाम इत्यादौ, प्रकृते च तत् बाधित्वा अर्जनकामनानुवादकत्वे स
एवैको दोषः, कामनायाः प्राप्तत्वेन चाप्रवृत्ति विशेष करोऽनुवादोऽप्यपरो दोष इत्यर्थः ।
सापि च कामना न नियमेन सम्भवति, यतस्सान्द्येत, किन्तु कदाचित् भवति कदाचि
न्नेति कथमनुवादोऽपि घटत इत्याह-नचेति । तदभावात् कामनाया अभावात् ।
स्तु पक्षप्राप्साया एवानुवादः ? तत्राह - नित्यवदिति । नित्येन तुल्यं नित्यवत् तथा
श्रवणम् । तस्य बाधः अपाक्षिकस्थले यथा श्रवणं तद्वदेवात्रापि श्रूयते, तद्वाभ्येतेत्यर्थः ।
ननु 'ब्रोहिभिर्यजेते'त्यादौ ब्रीहीणां इतरनैरपेक्ष्येण श्रुतस्यापि यागकरणत्वस्य
"यवैर्यजेते" ति वाक्यान्तरपर्यालोचनया यथा पाक्षिकत्वमशीक्रियते एवमत्रापि पाक्षि
क्या एव कामनाया भवत्वनुवादः इत्यत आह दैक्षस्येति । आमिक्षेति । "वैश्वदे-
व्यामिक्षा" इत्यत्रोत्पत्तिवाक्य विहिते नामिक्षाद्रव्येणावरूद्धे यागे यथा नोसन्नशिष्टस्य
वाजिनस्य निवेशो घटते, तथोत्पत्तिवाक्यविहित पुंस्त्वावरुद्धे यागे स्त्रीत्व विधानं न घटत
इत्यर्थः । ननु उत्पत्तिवाक्ये पशुपदस्यैव श्रवणात् तस्य च स्त्रियामपि प्रयोगसम्भवात्
'छागस्य वपाया मेदसः' इति मन्त्रवर्णे छागपदोत्तरं श्रयमाणस्यापि पुंस्त्वस्यानार-
भ्याधीतेनापि प्रत्यक्षेण विधिना विहितस्त्रीत्वबाघकत्वासम्भवात् भवत्येव स्त्रीत्व विधान
मित्यत आह-कृष्णसारङ्ग इति । एवं च स्त्रीत्वमान्त्रविधिसम्भवेऽपि प्रातिपदिकार्थस्य
चित्रत्वस्याप्रातत्वात् नानुवादो घटते, प्राकरणिक गुणावरुद्धत्वाच न विधिस्सम्भवति ।
वस्तुतस्तु उत्पत्तिवाक्यगतपशुशब्दस्य स्त्रीपुमुभयसाधारण्येऽपि 'अजोऽग्नीषोमीय'
इति प्राकरणिकवाक्येन पुंस्त्वस्य विहितत्वात् नानेन स्त्रीत्वविधानं सम्भवति । न च
तस्या जत्वरूपगुण विधायकत्वमेव कुतो न स्यादिति वाच्यम् तस्य मन्त्रवर्णादेव प्राप्त
त्वात् । 'अप्राप्ते शास्त्रमर्थव दिति न्यायात् । अतश्चानर्थक्यमेवापयेतेति भावः ।
सामान्यशास्त्रेणेति । सामान्यशास्त्रस्य विशेषव्यतिरिक्त विषयत्वस्य दशमाष्टमे निर्णी-
9
+
१ कामप.
Bhandarkar Oriental
Research Institute
DUE FINE.
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ कर्मनामधेय-
नुपपत्तिध । (१) पशुकामपदस्थापि स्वरसतः फलपरस्य कामनानुवादत्वे
आनर्थक्यापत्तेश्च । नच नियमतः पश्वर्जनकामना भवति, कामनातः प्रागेव
केनचित् दत्ते पशौ तदभावात् । तथा च पशुकामपदस्य नित्यवच्छ्रवणबाधः।
दैक्षस्योत्पत्तिशिष्टपुंस्त्वावरुद्धत्वेन तत्र स्त्रीत्वविधानानुपपत्तेश्च; श्रामिक्षा-
यागानुवादेन वाजिनविधानवत् । 'कृष्णसारङ्गोऽग्नीषोमीयः' इति विशेषवि
हितेन स्वसन्निधिपठितेन च कृष्णसारङ्गवर्णेनावरुद्धे चित्रत्वस्यानारभ्या.
स चाने कविधानकृतवाक्यभेदापेक्षया लघुभूत एव, विध्यावृत्तिरूपस्य दोषस्यात्राभावा.
दित्यत ग्राहकारकस्यापोति। "धेनुर्दक्षिणे" त्यादौ हि करणकारकस्याप्राप्तत्वात्
युक्तं तत्रानेक गुणविशिष्टैककारक विधानम् । प्रकृते तूत्पत्तिवाक्यादेव करणकारकस्यापि
प्राप्तत्वात् विहितस्य पुनर्विधानं न सम्भवतीति भावः । पशुकामपदमप्यस्मिन् पक्षेऽनर्थ,
प्रायमेवेत्याह – पशुकामेति । यत्र यत्र कामशब्दः तत्र सर्वत्रापि फलपरत्वमेव तस्य दृष्टं
स्वर्गकामः, स्वाराज्यकाम इत्यादौ, प्रकृते च तत् बाधित्वा अर्जनकामनानुवादकत्वे स
एवैको दोषः, कामनायाः प्राप्तत्वेन चाप्रवृत्ति विशेष करोऽनुवादोऽप्यपरो दोष इत्यर्थः ।
सापि च कामना न नियमेन सम्भवति, यतस्सान्द्येत, किन्तु कदाचित् भवति कदाचि
न्नेति कथमनुवादोऽपि घटत इत्याह-नचेति । तदभावात् कामनाया अभावात् ।
स्तु पक्षप्राप्साया एवानुवादः ? तत्राह - नित्यवदिति । नित्येन तुल्यं नित्यवत् तथा
श्रवणम् । तस्य बाधः अपाक्षिकस्थले यथा श्रवणं तद्वदेवात्रापि श्रूयते, तद्वाभ्येतेत्यर्थः ।
ननु 'ब्रोहिभिर्यजेते'त्यादौ ब्रीहीणां इतरनैरपेक्ष्येण श्रुतस्यापि यागकरणत्वस्य
"यवैर्यजेते" ति वाक्यान्तरपर्यालोचनया यथा पाक्षिकत्वमशीक्रियते एवमत्रापि पाक्षि
क्या एव कामनाया भवत्वनुवादः इत्यत आह दैक्षस्येति । आमिक्षेति । "वैश्वदे-
व्यामिक्षा" इत्यत्रोत्पत्तिवाक्य विहिते नामिक्षाद्रव्येणावरूद्धे यागे यथा नोसन्नशिष्टस्य
वाजिनस्य निवेशो घटते, तथोत्पत्तिवाक्यविहित पुंस्त्वावरुद्धे यागे स्त्रीत्व विधानं न घटत
इत्यर्थः । ननु उत्पत्तिवाक्ये पशुपदस्यैव श्रवणात् तस्य च स्त्रियामपि प्रयोगसम्भवात्
'छागस्य वपाया मेदसः' इति मन्त्रवर्णे छागपदोत्तरं श्रयमाणस्यापि पुंस्त्वस्यानार-
भ्याधीतेनापि प्रत्यक्षेण विधिना विहितस्त्रीत्वबाघकत्वासम्भवात् भवत्येव स्त्रीत्व विधान
मित्यत आह-कृष्णसारङ्ग इति । एवं च स्त्रीत्वमान्त्रविधिसम्भवेऽपि प्रातिपदिकार्थस्य
चित्रत्वस्याप्रातत्वात् नानुवादो घटते, प्राकरणिक गुणावरुद्धत्वाच न विधिस्सम्भवति ।
वस्तुतस्तु उत्पत्तिवाक्यगतपशुशब्दस्य स्त्रीपुमुभयसाधारण्येऽपि 'अजोऽग्नीषोमीय'
इति प्राकरणिकवाक्येन पुंस्त्वस्य विहितत्वात् नानेन स्त्रीत्वविधानं सम्भवति । न च
तस्या जत्वरूपगुण विधायकत्वमेव कुतो न स्यादिति वाच्यम् तस्य मन्त्रवर्णादेव प्राप्त
त्वात् । 'अप्राप्ते शास्त्रमर्थव दिति न्यायात् । अतश्चानर्थक्यमेवापयेतेति भावः ।
सामान्यशास्त्रेणेति । सामान्यशास्त्रस्य विशेषव्यतिरिक्त विषयत्वस्य दशमाष्टमे निर्णी-
9
+
१ कामप.
Bhandarkar Oriental
Research Institute
DUE FINE.