2023-02-15 04:03:36 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
६६
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रस्वरूप-
वश्चनस्थाणुद्वारा यूपसंस्कारार्था, देवदत्तधारितायाः स्रजः शुचिदेशनिधान-
मिव देवदत्तसंस्कारार्थम् । न तु स्थाण्वाहुतिरारादुपकारिकेत्युक्तं दशमे
इति दिक् ॥
द्रव्योधनुद्दिश्य केवलं विधोयमानं कर्म श्रारादुपकारकम् । यथा-
(अङ्गानामपूर्वार्थम्वनिरूपणम् )
प्रयाजादि । तदेवं निरूपितं द्विबिधमप्यङ्गजातम् ।
तच्च न यागादिस्वरूपप्रयुक्तम्, स्वरूपे श्रानर्थक्यात्, तदन्तरेणापि
तत्सिद्धेः; किं स्खपूर्वप्रयुक्तमेव । नहि तदन्तरेणापूर्व भवतीत्यत्र किचित्प्रमा
गमस्ति, तस्यादृष्टत्वात् ।
न चैवं प्राधान्याददृष्टत्वाच्च फलप्रयुक्तत्वमेव किं न स्यादिति वाच्यम् ।
स्थागुशब्देनाभिधीयते । यूपस्य ब्रश्चनं छेदनं यस्मात् वृक्षात् कृतं, स च्छेदनाघोभागा.
वस्थितः काष्ठशेषस्स्थाणुः। तद्वारेत्यर्थः । ननु यूपछेदनानन्तरमेव स्थाएवाहुते विहित-
त्वेन तदानीं यूपसम्बन्धस्यैवाभावात् कथं असम्बद्धे यूपे स्थाण्वाहुतिः संस्कारं जनयेदि-
त्याशङ्कयाह – देवदत्तेति । यथा लोके देवदत्तेन घृतायाः कृतकार्यायाः मालायाः
परिशुद्धदेशे निक्षेपादिना सत्कारे कृते देवदत्तोऽभिमनुते-प्रने नाहं सम्यगुपचरित इति ।
एवं यूपवियुक्ते कृतकार्येऽपि स्थाणौ होमे कृते यूपस्य तत्सम्बन्धित्वमात्रेण तत्र कब्धि-
संस्कार उत्सद्यत इत्यर्थः । दशम इति । प्रथमषष्ठ इति शेषः ।
(श्रज्ञानामपूर्वार्थत्वनिरूपणंम् )
श्रादुपकारकं निरूपयति-द्रव्यादीति । अङ्गनिरूपणार्थ यदारब्धं तानीत्यादिना
तदुपसंहरति - तदेवमिति । द्विविधं सिद्धरूपं क्रियारूपं च ।
● तथ्य द्विविघमङ्गजातं च । तदन्तरेणापि तादृशमङ्गज (तमन्तरापि तत्सिद्धेः
यागादिस्वरूपसिद्धेः । दृष्टार्थसन्निपत्योपकारकस्थले यद्यपि तेनैव तत्स्वरूपनिष्पत्तिः
क्रियते, यथा-श्रवघातपेषणादौ, तथापि तस्य फलस्य प्रकारान्तरेणापि सम्भवात् निय-
मवैयर्थ्यम् । श्रदृष्टार्थसन्निपत्योपकारकस्थले आरादुपकारकस्थले न्य स्वरूपजनकत्वस्या-
प्यभावाद्विधिवैयर्थ्यमित्याशयः । अपूर्वप्रयुक्तमिति । अपूर्वनिष्ठानुष्ठापकतानिरूपितानु-
ठाप्यतावदित्यर्थः । एवं चात्र प्रयुक्तत्व मनुष्ठाप्यत्वरूपमिति ध्येयम् । तस्य पूर्वस्य ।
अदृष्टत्वादिति । लौकिक प्रमाणागम्यत्वादित्यर्थः । एवं च श्रङ्गानुष्ठानमन्तरा पूर्व-
स्योत्पत्तौ प्रमाणाभावेन तदर्थमनुष्ठानावश्यम्भावेन नानर्थ क्यापत्तिरिति भावः ।
सर्वेषां प्रधानान्वयस्याभ्यहिंतत्वात् प्रधानभूतेन फलेन साकमन्वयमाशङ्कते-नचै
वमिति । फलप्रयुक्तत्वमेवेति । अत्र च फलशब्देन प्रधानफल मेवाभिधीयते । एवञ्च-
यथा दर्शपूर्णमासपदाभिघेयानां षण्णां यागानां स्वर्गफलसम्बन्धः सिद्धान्ते, एवमङ्गाना-
मपि स्वर्गार्थत्वमेव भवतु, न यागीयापूर्वार्थत्वमिति शङ्कितुराशयः । भावनायाः करणा-
काङ्क्षायां भावार्थाधिकरणन्यायेन समानपदश्रुत्या घास्वर्थंस्यैष करणत्वेनान्वये जाते त-
न्मात्रस्य करणत्वं न सम्भवतीति तस्य स्वोपकारजनकपदार्थापेक्षाय सत्यामेव तत्राज्ञा-
नामन्वयश्याभ्युपगमनीयतया तरस्वरूपार्थत्वे पुनरानर्थक्यप्रसक्तौ तदुपस्थापिततजन्या-
Research
मीमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रस्वरूप-
वश्चनस्थाणुद्वारा यूपसंस्कारार्था, देवदत्तधारितायाः स्रजः शुचिदेशनिधान-
मिव देवदत्तसंस्कारार्थम् । न तु स्थाण्वाहुतिरारादुपकारिकेत्युक्तं दशमे
इति दिक् ॥
द्रव्योधनुद्दिश्य केवलं विधोयमानं कर्म श्रारादुपकारकम् । यथा-
(अङ्गानामपूर्वार्थम्वनिरूपणम् )
प्रयाजादि । तदेवं निरूपितं द्विबिधमप्यङ्गजातम् ।
तच्च न यागादिस्वरूपप्रयुक्तम्, स्वरूपे श्रानर्थक्यात्, तदन्तरेणापि
तत्सिद्धेः; किं स्खपूर्वप्रयुक्तमेव । नहि तदन्तरेणापूर्व भवतीत्यत्र किचित्प्रमा
गमस्ति, तस्यादृष्टत्वात् ।
न चैवं प्राधान्याददृष्टत्वाच्च फलप्रयुक्तत्वमेव किं न स्यादिति वाच्यम् ।
स्थागुशब्देनाभिधीयते । यूपस्य ब्रश्चनं छेदनं यस्मात् वृक्षात् कृतं, स च्छेदनाघोभागा.
वस्थितः काष्ठशेषस्स्थाणुः। तद्वारेत्यर्थः । ननु यूपछेदनानन्तरमेव स्थाएवाहुते विहित-
त्वेन तदानीं यूपसम्बन्धस्यैवाभावात् कथं असम्बद्धे यूपे स्थाण्वाहुतिः संस्कारं जनयेदि-
त्याशङ्कयाह – देवदत्तेति । यथा लोके देवदत्तेन घृतायाः कृतकार्यायाः मालायाः
परिशुद्धदेशे निक्षेपादिना सत्कारे कृते देवदत्तोऽभिमनुते-प्रने नाहं सम्यगुपचरित इति ।
एवं यूपवियुक्ते कृतकार्येऽपि स्थाणौ होमे कृते यूपस्य तत्सम्बन्धित्वमात्रेण तत्र कब्धि-
संस्कार उत्सद्यत इत्यर्थः । दशम इति । प्रथमषष्ठ इति शेषः ।
(श्रज्ञानामपूर्वार्थत्वनिरूपणंम् )
श्रादुपकारकं निरूपयति-द्रव्यादीति । अङ्गनिरूपणार्थ यदारब्धं तानीत्यादिना
तदुपसंहरति - तदेवमिति । द्विविधं सिद्धरूपं क्रियारूपं च ।
● तथ्य द्विविघमङ्गजातं च । तदन्तरेणापि तादृशमङ्गज (तमन्तरापि तत्सिद्धेः
यागादिस्वरूपसिद्धेः । दृष्टार्थसन्निपत्योपकारकस्थले यद्यपि तेनैव तत्स्वरूपनिष्पत्तिः
क्रियते, यथा-श्रवघातपेषणादौ, तथापि तस्य फलस्य प्रकारान्तरेणापि सम्भवात् निय-
मवैयर्थ्यम् । श्रदृष्टार्थसन्निपत्योपकारकस्थले आरादुपकारकस्थले न्य स्वरूपजनकत्वस्या-
प्यभावाद्विधिवैयर्थ्यमित्याशयः । अपूर्वप्रयुक्तमिति । अपूर्वनिष्ठानुष्ठापकतानिरूपितानु-
ठाप्यतावदित्यर्थः । एवं चात्र प्रयुक्तत्व मनुष्ठाप्यत्वरूपमिति ध्येयम् । तस्य पूर्वस्य ।
अदृष्टत्वादिति । लौकिक प्रमाणागम्यत्वादित्यर्थः । एवं च श्रङ्गानुष्ठानमन्तरा पूर्व-
स्योत्पत्तौ प्रमाणाभावेन तदर्थमनुष्ठानावश्यम्भावेन नानर्थ क्यापत्तिरिति भावः ।
सर्वेषां प्रधानान्वयस्याभ्यहिंतत्वात् प्रधानभूतेन फलेन साकमन्वयमाशङ्कते-नचै
वमिति । फलप्रयुक्तत्वमेवेति । अत्र च फलशब्देन प्रधानफल मेवाभिधीयते । एवञ्च-
यथा दर्शपूर्णमासपदाभिघेयानां षण्णां यागानां स्वर्गफलसम्बन्धः सिद्धान्ते, एवमङ्गाना-
मपि स्वर्गार्थत्वमेव भवतु, न यागीयापूर्वार्थत्वमिति शङ्कितुराशयः । भावनायाः करणा-
काङ्क्षायां भावार्थाधिकरणन्यायेन समानपदश्रुत्या घास्वर्थंस्यैष करणत्वेनान्वये जाते त-
न्मात्रस्य करणत्वं न सम्भवतीति तस्य स्वोपकारजनकपदार्थापेक्षाय सत्यामेव तत्राज्ञा-
नामन्वयश्याभ्युपगमनीयतया तरस्वरूपार्थत्वे पुनरानर्थक्यप्रसक्तौ तदुपस्थापिततजन्या-
Research