2023-02-15 04:03:35 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
६४
भीमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रमस्वरूप-
बलोयः, तस्य द्वष्टार्थत्वात्; मारादुपकारकस्य चादृष्टार्थत्वात्, दृष्टे संभव-
त्यदृष्ट कल्पनस्यान्याय्यत्वात् । प्रोक्षणादि सन्निपत्योपकारकं तु कथं बलोयः;
उभयोरदृष्टार्थत्वाविशेषात् ।
,
किञ्च भारादुपकारकं साक्षात्प्रधानाङ्गम् तस्यान्योद्देशेनाविधानात् ।
सन्निपत्योपकारकं तु श्रृङ्गाङ्गम् । कर्माङ्गमी ह्या घुद्देशेन विधानात् । श्रङ्गाङ्गा
पेक्षया च साक्षादङ्गं बलीयः ।
'अङ्गगुणविरोधे च तादर्थ्यात्' इति न्यायात् ।
अत एव 'य इष्टया पशुना सोमेन वा यजेत सोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां
वा यजेत' इत्यविशेषविधानेऽपि पर्वानुग्रहः सोमयागस्यैव क्रियते, न तु
दीक्षणीयादेः । अतः कथं सन्निपत्योपकारकस्य बलीयस्त्वम् ।
उच्यते - सत्यप्यदृष्टार्थत्वाविशेषे सन्निपत्योपकारकमारा दुपकारकाद्व.
लोयः । सन्निपत्योपकारके हि कर्मणि उपकार्योपकारक योवहिप्रोक्षणयोः
संबन्धो वाक्यक्लृप्तः । उपकारमात्रं तु कल्प्यम् । श्रारादुपकारकस्थले तु
सम्भवतीति कथं सन्निपत्योपकारकत्वावच्छेदेन प्राबल्यमुक्तमिति शङ्कते–नन्विति ।
श्रवघातादीत्यादिपदेन दृष्टार्थसन्निपत्योपकारकाण पेषणश्रपणादीनां ग्रहणम् । उभ-
योः प्रोक्षणादिसन्निपत्योपकारकारादुपकारकयोः ।
ननु उभयोरदृष्टार्थस्वाविशेषेऽपि द्वितीयाश्रवणात् द्रव्यप्राधान्यावगतेः तंद्वलेन
भवतु सन्निपस्योपकारकस्य प्रावल्यम्, अस्तु वा अदृष्टार्थत्वाविशेषादुभयोः समबलत्व-
मित्याशङ्कय तदपि न सम्भवतीत्याह- किञ्चेति । अङ्गगुणेन प्रधानगुणस्य विरोधे
सति प्रधानगुणानुग्रह एव न्याय्यः, तस्य प्रधानार्थत्वात् इति सूत्रार्थः । य इष्टयेति ।
अत्र इष्ट्यादीन् यजिनानूद्य वैकल्पिकं कालद्वयं विधीयते । वाशब्दश्रवणाच न वाक्य-
भेदः, श्रात्मने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमुद्गायेदितिवत् । श्रविशे-
षविधानेऽपीति । इष्टेः पशोरङ्गभूतयोः, सोमयागस्य च प्रधानभूतस्य अविशेषेण पर्व-
रूपकालविधान इत्यर्थः । न तु दीक्षणीयादेरिति । श्रयमन्त्र विषयः-सोमयागे प्रथ-
मदिने कर्त्तव्या दीक्षणीयेष्टिः, चतुर्थदिने कर्तव्योऽग्नीषोमीयः पशुयागः । 'य इष्टयेति'
बाक्येन च विकृतीष्टिपश्वादांवेव सद्यस्कालता विधीयते, न तु प्रकृतौ । तस्याः द्वयहका-
लाबरुद्धत्वादिति निर्णीतं पञ्चमे । एवञ्च दीक्षणीयेष्टिपश्वादेः पर्वकालेऽनुष्ठाने कृते
प्रधानस्य सोमयागस्य पञ्चभ्यां प्रतिपदिं वा अनुष्ठानापत्तेः पर्वकालबाधः स्यात् । यदि
प्रधानस्य पर्वकालानुग्रहः क्रियेत, तदा दीक्षणीयायास्ततः पूर्वमेकादश्यामनुष्ठानापत्तेः,
पशोध चतुर्दश्यामनुष्ठानप्रसक्तेस्तयोः कालो बाभ्येत । किमत्र युक्तमिति संदिह्य, प्रधा
नस्यैव कालानुग्रहो न्याय्यः, न स्वङ्गानाम् । अतश्चैकादश्यादौ दीक्षणीयादिक मनुष्ठाय
पर्वणि सोमयागोऽनुष्ठेय इति सिद्धान्तितम् । एवं च प्रधानाङ्गभूतस्यारादुपकारकस्यैव
प्राबल्ये वक्तव्ये तत्परित्यज्य अङ्गासन्निपत्योपकारकस्य कथं प्राबल्यमुच्यत इत्याक्षेपमुप-
संहरति - अत इति ।
POONA
FOUNDED
1917
सम्बन्धः श्रृङ्गाङ्गिभावः । वाक्यक्लृप्स इति । ब्रीहिप्रोक्षण योरेकवाक्योपादानरू-
पात्सममिव्याहारास्सिद्ध इत्यर्थः । कल्भ्यमिति + परस्परमुपफार्योपकारकत्वाभावे एक-
Bhandarkar Oriental
भीमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रमस्वरूप-
बलोयः, तस्य द्वष्टार्थत्वात्; मारादुपकारकस्य चादृष्टार्थत्वात्, दृष्टे संभव-
त्यदृष्ट कल्पनस्यान्याय्यत्वात् । प्रोक्षणादि सन्निपत्योपकारकं तु कथं बलोयः;
उभयोरदृष्टार्थत्वाविशेषात् ।
,
किञ्च भारादुपकारकं साक्षात्प्रधानाङ्गम् तस्यान्योद्देशेनाविधानात् ।
सन्निपत्योपकारकं तु श्रृङ्गाङ्गम् । कर्माङ्गमी ह्या घुद्देशेन विधानात् । श्रङ्गाङ्गा
पेक्षया च साक्षादङ्गं बलीयः ।
'अङ्गगुणविरोधे च तादर्थ्यात्' इति न्यायात् ।
अत एव 'य इष्टया पशुना सोमेन वा यजेत सोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां
वा यजेत' इत्यविशेषविधानेऽपि पर्वानुग्रहः सोमयागस्यैव क्रियते, न तु
दीक्षणीयादेः । अतः कथं सन्निपत्योपकारकस्य बलीयस्त्वम् ।
उच्यते - सत्यप्यदृष्टार्थत्वाविशेषे सन्निपत्योपकारकमारा दुपकारकाद्व.
लोयः । सन्निपत्योपकारके हि कर्मणि उपकार्योपकारक योवहिप्रोक्षणयोः
संबन्धो वाक्यक्लृप्तः । उपकारमात्रं तु कल्प्यम् । श्रारादुपकारकस्थले तु
सम्भवतीति कथं सन्निपत्योपकारकत्वावच्छेदेन प्राबल्यमुक्तमिति शङ्कते–नन्विति ।
श्रवघातादीत्यादिपदेन दृष्टार्थसन्निपत्योपकारकाण पेषणश्रपणादीनां ग्रहणम् । उभ-
योः प्रोक्षणादिसन्निपत्योपकारकारादुपकारकयोः ।
ननु उभयोरदृष्टार्थस्वाविशेषेऽपि द्वितीयाश्रवणात् द्रव्यप्राधान्यावगतेः तंद्वलेन
भवतु सन्निपस्योपकारकस्य प्रावल्यम्, अस्तु वा अदृष्टार्थत्वाविशेषादुभयोः समबलत्व-
मित्याशङ्कय तदपि न सम्भवतीत्याह- किञ्चेति । अङ्गगुणेन प्रधानगुणस्य विरोधे
सति प्रधानगुणानुग्रह एव न्याय्यः, तस्य प्रधानार्थत्वात् इति सूत्रार्थः । य इष्टयेति ।
अत्र इष्ट्यादीन् यजिनानूद्य वैकल्पिकं कालद्वयं विधीयते । वाशब्दश्रवणाच न वाक्य-
भेदः, श्रात्मने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमुद्गायेदितिवत् । श्रविशे-
षविधानेऽपीति । इष्टेः पशोरङ्गभूतयोः, सोमयागस्य च प्रधानभूतस्य अविशेषेण पर्व-
रूपकालविधान इत्यर्थः । न तु दीक्षणीयादेरिति । श्रयमन्त्र विषयः-सोमयागे प्रथ-
मदिने कर्त्तव्या दीक्षणीयेष्टिः, चतुर्थदिने कर्तव्योऽग्नीषोमीयः पशुयागः । 'य इष्टयेति'
बाक्येन च विकृतीष्टिपश्वादांवेव सद्यस्कालता विधीयते, न तु प्रकृतौ । तस्याः द्वयहका-
लाबरुद्धत्वादिति निर्णीतं पञ्चमे । एवञ्च दीक्षणीयेष्टिपश्वादेः पर्वकालेऽनुष्ठाने कृते
प्रधानस्य सोमयागस्य पञ्चभ्यां प्रतिपदिं वा अनुष्ठानापत्तेः पर्वकालबाधः स्यात् । यदि
प्रधानस्य पर्वकालानुग्रहः क्रियेत, तदा दीक्षणीयायास्ततः पूर्वमेकादश्यामनुष्ठानापत्तेः,
पशोध चतुर्दश्यामनुष्ठानप्रसक्तेस्तयोः कालो बाभ्येत । किमत्र युक्तमिति संदिह्य, प्रधा
नस्यैव कालानुग्रहो न्याय्यः, न स्वङ्गानाम् । अतश्चैकादश्यादौ दीक्षणीयादिक मनुष्ठाय
पर्वणि सोमयागोऽनुष्ठेय इति सिद्धान्तितम् । एवं च प्रधानाङ्गभूतस्यारादुपकारकस्यैव
प्राबल्ये वक्तव्ये तत्परित्यज्य अङ्गासन्निपत्योपकारकस्य कथं प्राबल्यमुच्यत इत्याक्षेपमुप-
संहरति - अत इति ।
POONA
FOUNDED
1917
सम्बन्धः श्रृङ्गाङ्गिभावः । वाक्यक्लृप्स इति । ब्रीहिप्रोक्षण योरेकवाक्योपादानरू-
पात्सममिव्याहारास्सिद्ध इत्यर्थः । कल्भ्यमिति + परस्परमुपफार्योपकारकत्वाभावे एक-
Bhandarkar Oriental