2023-02-15 04:03:35 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
८२
मोमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रज्ञ-
स्योपकार काण्यारा दुपकारकाणीति चोच्यन्ते । तत्र कर्माङ्गद्रव्याधुद्देशेन विधो-
यमानं कर्म सन्निपत्योपकारकम् । यथा-श्रवघातप्रोक्षणादि । तच्च दृष्टार्थम-
दृष्टार्थ दृष्टादृष्टार्थं च । दृष्टार्थमवघातादि । अदृष्टाथं प्रोक्षणादि । द्वष्टादृष्टार्थ
पशुपुरोडाशयागादि । तद्धि द्रव्यस्यागांशेनादृष्टं देवतोद्देशेन च देवतास्म-
रणं द्वष्टं करोति । इदमेव चाश्रयिकर्मेत्युच्यते ।
तश्च सन्निपत्योपकारकं द्विविधम्-उपयोक्ष्यमाणार्थमुपयुक्तार्थ चेति ।
तत्रावघातप्रोक्षणादि उपयोक्ष्यमाणार्थम्, व्रोहोणां यागे उपयोक्ष्यमाणत्वा-
त् । प्रतिपत्तिकर्म इडाभक्षणदि उपयुक्तपुरोडाशादिसंस्कारकम् । उपयु-
तस्या (१) कीर्णकरतानिवर्तकं कर्म प्रतिपत्तिकर्म ।
संबध्य उपकुर्वन्तीति सन्निपत्योपकारकाणि । आरादुपकारकाणीति । श्रारातू
साक्षात् द्रव्यादिसंबन्धमन्तरा उपकुर्वन्तीत्यारादुपकारकाणि ।
तत्र सन्निपत्योपकारकारादुपकारकयोर्मध्ये । प्रोक्षणादीत्यादिपदेन स्विष्टकृत्पशु-
पुरोडाशयागेडाभक्षणादयो गृह्यन्ते । सन्निपस्योपकारकं विभजते- तश्चेति । दृष्टः
प्रत्यक्षावगतः अर्थः प्रयोजनं यस्येति विग्रहः । अदृष्टार्थमिति । अदृष्टं अपूर्व अर्थः
प्रयोजनं यस्येति विग्रहः । अवघातादीत्यादिपदेन पेषणसंयवनादयो गृह्यन्ते । प्रोक्ष-
गादीत्यादिपदेन पात्राग्निपरिधि सम्मार्गपर्य ग्निकरणादयो गृह्यन्ते । सम्मार्गादयो हि पूर्व-
शोधितेष्वेव पात्रेषु पुनः क्रियते । अतस्तत्र केवलमदृष्टमन्तरा न किञ्चित् दृष्टं प्रयोजन-
मस्तीति भावः । पशुपुरोडाशेति । पशुयागाङ्गभूतः यस्तद्देवताकः पुरोडाशयागस्स
इत्यर्थः । पशुपुरोडाशयागादीत्यादिपदेन स्विष्टकृद्वाजिनयागादयो गृह्यन्ते । कथमे-
षामुभयार्थता ? तदुपपादयति-तद्धीति । श्रस्ति यागादौ अंशत्रयं-उद्देशांशः, त्यागां-
शः, प्रक्षेपांशश्चेति । उद्दिश्य हि काञ्चन देवतां हविस्त्यज्यते । त्यक्तस्य द्रव्यस्य विहित-
देशे अग्न्यादौ प्रक्षेपश्च क्रियते । तब पशुपुरोडाशयागादौ त्यागांशेनादृष्टं परमुत्या-
द्यते न किश्चित् दृष्टं प्रयोजनम् । उद्देशांशेन पूर्व वपायागे उपयुक्तायाः हृदयाद्यङ्गयागे
चोपयोपमाणायाः देवतायाः स्मरणरूपं दृष्टं प्रयोजनमुत्पाद्यते । पुरोडाशयाग काले
स्मृताया देवतायाः हृदयाद्यज्ञयागकाले शीघ्रोपस्थितिसम्भवादिति पुरोडाशयाग: दृष्टाह-
ष्टरूपोभयप्रयोजनकत्वात् दृष्टादृष्टार्थ इत्यर्थः । उभयार्थसन्निपत्योपकारकस्य नामान्तरं
ज्ञापयति- इदमेव चेति । यत् दृष्टादृष्टार्थ कर्मानुपदमुक्तं तदेवेत्यर्थः । यथाहुः पार्थ-
सारथिमिश्रा:- दृष्टादृष्टं च किचित् कर्म, यदाश्रयिशब्दाभिधानायकं भजते,
यथा पशुपुरोडाशयाग इति । एवञ्च 'इदमेव च सन्निपत्योपकारकमेव च
न त्वारादुपकारकमित्यर्थः' इति सन्निपत्योपकारकस्य निखिलस्यापि आश्रयिकर्मत्वं
वदन् अर्थसङ्ग्रहव्याख्याता निरस्तो वेदितव्यः ॥
NSTITUT
-
सन्निपस्योपकारकमङ्गं बिभजते- तश्चेति । उपयोक्ष्यमाणार्थमिति । उत्तर
यागे उपयोक्ष्यमाणं यत् ब्रीह्यादि तदर्थमित्यर्थः । तदेवोपपादयति - श्रीहीणामिति ।
आकीर्ण करतानिवर्त्तकमिति । श्राकीर्णं संकीर्ण व्याप्तं करोतीत्या कीर्णम्,
तत्ता
१ कीर्णतानिव.
1917
Bhandai
Research Institute
मोमांसान्यायप्रकाशः
[ श्रज्ञ-
स्योपकार काण्यारा दुपकारकाणीति चोच्यन्ते । तत्र कर्माङ्गद्रव्याधुद्देशेन विधो-
यमानं कर्म सन्निपत्योपकारकम् । यथा-श्रवघातप्रोक्षणादि । तच्च दृष्टार्थम-
दृष्टार्थ दृष्टादृष्टार्थं च । दृष्टार्थमवघातादि । अदृष्टाथं प्रोक्षणादि । द्वष्टादृष्टार्थ
पशुपुरोडाशयागादि । तद्धि द्रव्यस्यागांशेनादृष्टं देवतोद्देशेन च देवतास्म-
रणं द्वष्टं करोति । इदमेव चाश्रयिकर्मेत्युच्यते ।
तश्च सन्निपत्योपकारकं द्विविधम्-उपयोक्ष्यमाणार्थमुपयुक्तार्थ चेति ।
तत्रावघातप्रोक्षणादि उपयोक्ष्यमाणार्थम्, व्रोहोणां यागे उपयोक्ष्यमाणत्वा-
त् । प्रतिपत्तिकर्म इडाभक्षणदि उपयुक्तपुरोडाशादिसंस्कारकम् । उपयु-
तस्या (१) कीर्णकरतानिवर्तकं कर्म प्रतिपत्तिकर्म ।
संबध्य उपकुर्वन्तीति सन्निपत्योपकारकाणि । आरादुपकारकाणीति । श्रारातू
साक्षात् द्रव्यादिसंबन्धमन्तरा उपकुर्वन्तीत्यारादुपकारकाणि ।
तत्र सन्निपत्योपकारकारादुपकारकयोर्मध्ये । प्रोक्षणादीत्यादिपदेन स्विष्टकृत्पशु-
पुरोडाशयागेडाभक्षणादयो गृह्यन्ते । सन्निपस्योपकारकं विभजते- तश्चेति । दृष्टः
प्रत्यक्षावगतः अर्थः प्रयोजनं यस्येति विग्रहः । अदृष्टार्थमिति । अदृष्टं अपूर्व अर्थः
प्रयोजनं यस्येति विग्रहः । अवघातादीत्यादिपदेन पेषणसंयवनादयो गृह्यन्ते । प्रोक्ष-
गादीत्यादिपदेन पात्राग्निपरिधि सम्मार्गपर्य ग्निकरणादयो गृह्यन्ते । सम्मार्गादयो हि पूर्व-
शोधितेष्वेव पात्रेषु पुनः क्रियते । अतस्तत्र केवलमदृष्टमन्तरा न किञ्चित् दृष्टं प्रयोजन-
मस्तीति भावः । पशुपुरोडाशेति । पशुयागाङ्गभूतः यस्तद्देवताकः पुरोडाशयागस्स
इत्यर्थः । पशुपुरोडाशयागादीत्यादिपदेन स्विष्टकृद्वाजिनयागादयो गृह्यन्ते । कथमे-
षामुभयार्थता ? तदुपपादयति-तद्धीति । श्रस्ति यागादौ अंशत्रयं-उद्देशांशः, त्यागां-
शः, प्रक्षेपांशश्चेति । उद्दिश्य हि काञ्चन देवतां हविस्त्यज्यते । त्यक्तस्य द्रव्यस्य विहित-
देशे अग्न्यादौ प्रक्षेपश्च क्रियते । तब पशुपुरोडाशयागादौ त्यागांशेनादृष्टं परमुत्या-
द्यते न किश्चित् दृष्टं प्रयोजनम् । उद्देशांशेन पूर्व वपायागे उपयुक्तायाः हृदयाद्यङ्गयागे
चोपयोपमाणायाः देवतायाः स्मरणरूपं दृष्टं प्रयोजनमुत्पाद्यते । पुरोडाशयाग काले
स्मृताया देवतायाः हृदयाद्यज्ञयागकाले शीघ्रोपस्थितिसम्भवादिति पुरोडाशयाग: दृष्टाह-
ष्टरूपोभयप्रयोजनकत्वात् दृष्टादृष्टार्थ इत्यर्थः । उभयार्थसन्निपत्योपकारकस्य नामान्तरं
ज्ञापयति- इदमेव चेति । यत् दृष्टादृष्टार्थ कर्मानुपदमुक्तं तदेवेत्यर्थः । यथाहुः पार्थ-
सारथिमिश्रा:- दृष्टादृष्टं च किचित् कर्म, यदाश्रयिशब्दाभिधानायकं भजते,
यथा पशुपुरोडाशयाग इति । एवञ्च 'इदमेव च सन्निपत्योपकारकमेव च
न त्वारादुपकारकमित्यर्थः' इति सन्निपत्योपकारकस्य निखिलस्यापि आश्रयिकर्मत्वं
वदन् अर्थसङ्ग्रहव्याख्याता निरस्तो वेदितव्यः ॥
NSTITUT
-
सन्निपस्योपकारकमङ्गं बिभजते- तश्चेति । उपयोक्ष्यमाणार्थमिति । उत्तर
यागे उपयोक्ष्यमाणं यत् ब्रीह्यादि तदर्थमित्यर्थः । तदेवोपपादयति - श्रीहीणामिति ।
आकीर्ण करतानिवर्त्तकमिति । श्राकीर्णं संकीर्ण व्याप्तं करोतीत्या कीर्णम्,
तत्ता
१ कीर्णतानिव.
1917
Bhandai
Research Institute