2023-03-20 10:55:56 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
[4]
महानाटकम् ।
'साडोपान्त कान्तग्रथित मणिग पोहच्छद च्छच्छटाभिः
व्यक्ताङ्गा स्तुग कम्पा जवन गिरिदरीमाश्रयन्ते यन्ते ॥ ५२ ॥
जानकी प्रबुद्धा ।
स्पृहपति च विभेति प्रेमतो बालभावा-
मिलति सुरतसङ्गेऽप्यङ्गमाकुञ्चयन्ती ।
स्फुरन्नित्यर्थः, यः कन्दर्पः कामः तेन आब्रद्धाः संहिता: ये बाणा:
शग: तथ्य: व्यतिकर भयं तेन तरला चपला, कामातिशयात्
त्वरावन्त इत्यर्थ', यदा तरला. आत्मानं गोपायितुं व्यग्रा इत्यर्थः,
अन्योऽपि चौर्यं कुर्वन् केनापि ज्ञातः पश्चात् धारणार्थ-
मनुसृत, श्रात्मानं गोपायितुं व्यग्रो भवतीति भावः । निद्राणेत्यत्र
निद्राविति, कन्दर्पाबडेत्यव कन्दर्पारब्धेति च पाठान्तरे स
एवार्थ) ताडङ्कयो: हस्ताभरणविशेषयोरुपान्तेषु कान्ता: रम
गीया: ग्रथिताः यतिविधा: ये मरिगणाः तेभ्य. उद्गच्छन्त्ये:
निर्गच्छन्त्य या अच्छा निर्मला छटा दीतयः, प्रभा इत्यर्थः,
ताभिः व्यक्तानि प्रकाशितामि भङ्गानि येषा तथोक्ता, तिथाच
चौय्येऽपि प्रात्मानं गोपायितुमशक्ता इति भाव अत एव तुडो
महान् कम्प: भयजनित इति भावः, सात्विक श्च येषा तथाभूताः
सन्तः जवन एव गिरिदरी पर्वतगुहा ताम् श्राश्रयं निर्भयस्थानं
श्रयन्ते, (गुहास प्रविष्टाचौरा न ज्ञायन्ते इति भावः । एतत्पद्यं
साधारणमपि अत्र विशेषेण व्याख्यातम् । अव प्रकृते रामे
कामिनि अप्रकृतचौरव्यवहारममारोपात् समासोक्तिरलङ्कारः -
"समासोक्ति, समैर्यत्र कायलिङ्ग विशेषणः । व्यवहारसमारोपः
प्रस्तुतेलामा वस्तुन ॥" इति तत् ॥ ५२ ॥
ननणात् सुग्ध, वृतम्
स्पृहयतोति प्रेमतः प्रेमवशात् स्पृहयति तादृशं सुरत-
1
IIT
1
महानाटकम् ।
'साडोपान्त कान्तग्रथित मणिग पोहच्छद च्छच्छटाभिः
व्यक्ताङ्गा स्तुग कम्पा जवन गिरिदरीमाश्रयन्ते यन्ते ॥ ५२ ॥
जानकी प्रबुद्धा ।
स्पृहपति च विभेति प्रेमतो बालभावा-
मिलति सुरतसङ्गेऽप्यङ्गमाकुञ्चयन्ती ।
स्फुरन्नित्यर्थः, यः कन्दर्पः कामः तेन आब्रद्धाः संहिता: ये बाणा:
शग: तथ्य: व्यतिकर भयं तेन तरला चपला, कामातिशयात्
त्वरावन्त इत्यर्थ', यदा तरला. आत्मानं गोपायितुं व्यग्रा इत्यर्थः,
अन्योऽपि चौर्यं कुर्वन् केनापि ज्ञातः पश्चात् धारणार्थ-
मनुसृत, श्रात्मानं गोपायितुं व्यग्रो भवतीति भावः । निद्राणेत्यत्र
निद्राविति, कन्दर्पाबडेत्यव कन्दर्पारब्धेति च पाठान्तरे स
एवार्थ) ताडङ्कयो: हस्ताभरणविशेषयोरुपान्तेषु कान्ता: रम
गीया: ग्रथिताः यतिविधा: ये मरिगणाः तेभ्य. उद्गच्छन्त्ये:
निर्गच्छन्त्य या अच्छा निर्मला छटा दीतयः, प्रभा इत्यर्थः,
ताभिः व्यक्तानि प्रकाशितामि भङ्गानि येषा तथोक्ता, तिथाच
चौय्येऽपि प्रात्मानं गोपायितुमशक्ता इति भाव अत एव तुडो
महान् कम्प: भयजनित इति भावः, सात्विक श्च येषा तथाभूताः
सन्तः जवन एव गिरिदरी पर्वतगुहा ताम् श्राश्रयं निर्भयस्थानं
श्रयन्ते, (गुहास प्रविष्टाचौरा न ज्ञायन्ते इति भावः । एतत्पद्यं
साधारणमपि अत्र विशेषेण व्याख्यातम् । अव प्रकृते रामे
कामिनि अप्रकृतचौरव्यवहारममारोपात् समासोक्तिरलङ्कारः -
"समासोक्ति, समैर्यत्र कायलिङ्ग विशेषणः । व्यवहारसमारोपः
प्रस्तुतेलामा वस्तुन ॥" इति तत् ॥ ५२ ॥
ननणात् सुग्ध, वृतम्
स्पृहयतोति प्रेमतः प्रेमवशात् स्पृहयति तादृशं सुरत-
1
IIT
1