2023-03-20 10:56:19 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
[१६४]
महानाटकम् ।
तेज कान्तापहरणवशाद वायव' श्वासदैर्ध्यात् ।
इत्य नष्ट विरहवपुषस्तन्मयत्वाच्च शून्य
जौवत्येव कुलिशकठिनो रामचन्द्र किमेतत् । ५३ ॥
दर्शयति मासमिति । कार्यात दुश्चिन्तया क्रमेण घोषत्वात्
माम चितेरशभूतमिति भाव अभिगतं नष्टमित्यर्थ अपा
विन्दव जलीयभागा इति भाव वाष्पाग्याम् अश्रूषण पातात्
अभिगता इति लिङ्ग वचनव्यत्यासेनान्वय । तेज प्रताप इति
भाव कान्ताया अपहरणवशात् अभिगतमित्यन्वय । वायव
समुडागा इति भाव खासाना निश्वासाना दैर्ध्यात् अभिगता
इत्यन्वय । इत्यम् एव विरहे यत् वपु शरीर तस्य तन्मय
त्वात् सोतया पूरितनिखिलावकाशत्वादिति भाव शून्य
व्योमभागथ नटम । ( उक्तञ्च सिद्धान्तमुक्तावल्याम्, "तस्मिन यत
कठिनत्व मा भू तज्जल यदुद्रवात्मक, तेजो भवेद्य यदुष्यवं
तत् स य म मारुत सुधिर यत्तदाकाशमिति पञ्चात्मक
वपु" इति । कारणाभावात् काव्यस्याप्यभाव इति नयादेतत्
कार्येन्द्रियगणोऽपि नष्ट इति घोतितम् । उक्तञ्च तत्रैव "श्रवणे
व्योमतो वायोम्त्वक् नेवे तेजसो जलात् । रसना भूमितो
घ्राणमिति पञ्चेन्द्रियोजन ॥ इति ग्राहकाभावे ग्रावस्याप्यभाव
इति नयेन इन्द्रियग्राच्यविषयाणामप्यभावे व्यञ्जित । तथा
चास्य चित्यादिपञ्चकमिन्द्रियपञ्चक तद्ग्राह्यविषयपञ्चकञ्च
नटमिति ध्वन्यते । कर्मेन्द्रियाणाञ्च वायुकार्यत्वात् तलये
नय एव महदहवारमनश्चित्तानाञ्च पृथिव्यप्तेजोवायूनां
म भत
तत्रनय सुतरां जात इति भावे) एव मत्यपि रामचन्द्र
महानाटकम् ।
तेज कान्तापहरणवशाद वायव' श्वासदैर्ध्यात् ।
इत्य नष्ट विरहवपुषस्तन्मयत्वाच्च शून्य
जौवत्येव कुलिशकठिनो रामचन्द्र किमेतत् । ५३ ॥
दर्शयति मासमिति । कार्यात दुश्चिन्तया क्रमेण घोषत्वात्
माम चितेरशभूतमिति भाव अभिगतं नष्टमित्यर्थ अपा
विन्दव जलीयभागा इति भाव वाष्पाग्याम् अश्रूषण पातात्
अभिगता इति लिङ्ग वचनव्यत्यासेनान्वय । तेज प्रताप इति
भाव कान्ताया अपहरणवशात् अभिगतमित्यन्वय । वायव
समुडागा इति भाव खासाना निश्वासाना दैर्ध्यात् अभिगता
इत्यन्वय । इत्यम् एव विरहे यत् वपु शरीर तस्य तन्मय
त्वात् सोतया पूरितनिखिलावकाशत्वादिति भाव शून्य
व्योमभागथ नटम । ( उक्तञ्च सिद्धान्तमुक्तावल्याम्, "तस्मिन यत
कठिनत्व मा भू तज्जल यदुद्रवात्मक, तेजो भवेद्य यदुष्यवं
तत् स य म मारुत सुधिर यत्तदाकाशमिति पञ्चात्मक
वपु" इति । कारणाभावात् काव्यस्याप्यभाव इति नयादेतत्
कार्येन्द्रियगणोऽपि नष्ट इति घोतितम् । उक्तञ्च तत्रैव "श्रवणे
व्योमतो वायोम्त्वक् नेवे तेजसो जलात् । रसना भूमितो
घ्राणमिति पञ्चेन्द्रियोजन ॥ इति ग्राहकाभावे ग्रावस्याप्यभाव
इति नयेन इन्द्रियग्राच्यविषयाणामप्यभावे व्यञ्जित । तथा
चास्य चित्यादिपञ्चकमिन्द्रियपञ्चक तद्ग्राह्यविषयपञ्चकञ्च
नटमिति ध्वन्यते । कर्मेन्द्रियाणाञ्च वायुकार्यत्वात् तलये
नय एव महदहवारमनश्चित्तानाञ्च पृथिव्यप्तेजोवायूनां
म भत
तत्रनय सुतरां जात इति भावे) एव मत्यपि रामचन्द्र