2023-02-21 17:21:10 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
प्रस्तावना.
कविकुलगुरु कालिदास याचीं रघुवंश आणि कुमारसंभव हीं
काव्यें व शाकुन्तल, विक्रमोर्वशीय इत्यादि नाटकें फार प्रसिद्ध
आहेत. माधुर्य, ओज व प्रसाद हे प्रधान काव्यगुण वरील ग्रंथांत
फार सरस रीतीनें उतरले आहेत; आणि लणूनच ते ग्रंथ रसिक
पंडितांस अतिशय आवडतात. असो. त्याच कवीनें मेघदूत
नांवाचें एक लहानसें काव्य रचिलेले आहे. त्याचे पूर्वमेध व
उत्तरमेघ असे दोन भाग आहेत. त्याचें वृत्त त्यांतील रसास
अनुकूल आहे. त्यांतील संविधानक फार चमत्कारिक; पदरचना
अत्यंत कोमल व मधुर; अर्थ सरस व हृदयंगम, आणि अलंकार
प्रसिद्ध व मनोहर आहेत. या काव्यांत रसपरिपाक उत्कृष्ट
झाला आहे, यामुळें तें सहृदय वाचकास चटका लावल्याशिवाय
राहणार नाहीं.
पूर्वमेघांत मेबाचें रामगिरीपासून प्रस्थान; त्या प्रसंगी होणारे
मंगलप्रद शकुन; तेथून पुढें आम्रकूट पर्वतापर्यंत मार्गातील अनेक
चमत्कार; नंतर आम्रकूट, देवगिरि, नीचैः व हिमालय या पर्वतांचें
काढलेलें रमणीय व उदात्त चित्र; नर्मदा, भागीरथी, निर्विन्ध्या,
चर्मण्वती इत्यादि पुराणप्रसिद्ध व पवित्र नद्यांचें प्रसंगोपात्त सरस
वर्णन; महाकालेश्वर आणि कार्तिकस्वामी या अतिप्राचीन
देवतांचें गंभीर व पूज्यबुद्धि उत्पन्न करणारें स्वरूप; व उज्जयि-
१. याला कोणी महाकाव्य ह्मणतात व कोणी खण्डकाव्य ह्मणतात.
पद्यात्मक काव्याचे महाकाव्य व खण्डकाव्य असे दोन भेद आहेत.
ज्यांत विषयाच्या अनुरोधानें सर्ग, स्तबक, गुच्छ किंवा भाग कल्पिलेले
असतात व त्यांतील प्रत्येकाच्या शेवटचीं कांहीं पयें पहिल्यापासून
चालत आलेल्या वृत्ताहून अन्यवृत्तांत रचलेलीं आढळतात व ज्यांत विष-
यवैचित्र्यहि आढळते॑ त्यास सामान्यतः महाकाव्य ह्मणतात. ज्यांत एकच
विषय असून त्याचेंच एकसारखें वर्णन असते त्यास खण्डकाव्य ह्मणतात.
कविकुलगुरु कालिदास याचीं रघुवंश आणि कुमारसंभव हीं
काव्यें व शाकुन्तल, विक्रमोर्वशीय इत्यादि नाटकें फार प्रसिद्ध
आहेत. माधुर्य, ओज व प्रसाद हे प्रधान काव्यगुण वरील ग्रंथांत
फार सरस रीतीनें उतरले आहेत; आणि लणूनच ते ग्रंथ रसिक
पंडितांस अतिशय आवडतात. असो. त्याच कवीनें मेघदूत
नांवाचें एक लहानसें काव्य रचिलेले आहे. त्याचे पूर्वमेध व
उत्तरमेघ असे दोन भाग आहेत. त्याचें वृत्त त्यांतील रसास
अनुकूल आहे. त्यांतील संविधानक फार चमत्कारिक; पदरचना
अत्यंत कोमल व मधुर; अर्थ सरस व हृदयंगम, आणि अलंकार
प्रसिद्ध व मनोहर आहेत. या काव्यांत रसपरिपाक उत्कृष्ट
झाला आहे, यामुळें तें सहृदय वाचकास चटका लावल्याशिवाय
राहणार नाहीं.
पूर्वमेघांत मेबाचें रामगिरीपासून प्रस्थान; त्या प्रसंगी होणारे
मंगलप्रद शकुन; तेथून पुढें आम्रकूट पर्वतापर्यंत मार्गातील अनेक
चमत्कार; नंतर आम्रकूट, देवगिरि, नीचैः व हिमालय या पर्वतांचें
काढलेलें रमणीय व उदात्त चित्र; नर्मदा, भागीरथी, निर्विन्ध्या,
चर्मण्वती इत्यादि पुराणप्रसिद्ध व पवित्र नद्यांचें प्रसंगोपात्त सरस
वर्णन; महाकालेश्वर आणि कार्तिकस्वामी या अतिप्राचीन
देवतांचें गंभीर व पूज्यबुद्धि उत्पन्न करणारें स्वरूप; व उज्जयि-
१. याला कोणी महाकाव्य ह्मणतात व कोणी खण्डकाव्य ह्मणतात.
पद्यात्मक काव्याचे महाकाव्य व खण्डकाव्य असे दोन भेद आहेत.
ज्यांत विषयाच्या अनुरोधानें सर्ग, स्तबक, गुच्छ किंवा भाग कल्पिलेले
असतात व त्यांतील प्रत्येकाच्या शेवटचीं कांहीं पयें पहिल्यापासून
चालत आलेल्या वृत्ताहून अन्यवृत्तांत रचलेलीं आढळतात व ज्यांत विष-
यवैचित्र्यहि आढळते॑ त्यास सामान्यतः महाकाव्य ह्मणतात. ज्यांत एकच
विषय असून त्याचेंच एकसारखें वर्णन असते त्यास खण्डकाव्य ह्मणतात.