मधुराविजयम् /610
This page has not been fully proofread.
अष्टमसर्ग़:
त्राणस्थानलक्ष्माधिवस्तुषु इत्यमरः । तेषु । ( कावेरीपक्षे ) अर्पिता
न्यस्ता तुरुष्कानुसृत्येत्यर्थ: । जीवनस्य जलस्य प्रवृत्तिः प्रवर्तनम्
स्वप्रवहणम् यस्याः । तादृशी । तदनुकूलतया तन्निमित: प्रवहन्ती
त्यर्थः । यद्वा । अपदेषु अयोग्येषु धर्मबाह्येषु म्लेच्छेषु अर्पिता दत्ता
जीवनप्रवृत्तिः स्वजीवनप्रवर्तनम् यस्या इति वा । (तुरुष्कपक्षे ) अप
देषु अस्थानेषु स्वस्थितेरननुकुलेषु वर्णाश्रमादिधर्मव्यवस्थावत्स्वार्यावर्तेषु
पुण्यभूमिष्वित्यर्थः । म्लेच्छानामेतेषां म्लेच्छभूमिष्वेव स्थितिस्सर्वथा
युज्यत इति भावः । म्लेच्छदेशाश्वेत्थमभिहिताः । "चातुर्वर्ण्य व्यव
यस्मिन् देशे न विद्यते । तं म्लेच्छविषयं प्राहरायवर्तमतः
आर्यावर्त प्रति मनुरित्थमाह । - "आसमुद्राच्च वै पूर्वा
दासमुद्राच्च पश्चिमात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यमार्यावर्त विदुर्बुधा: "
इति । अमरसिंहेन तु देशविभाग एवं प्रदर्शितः । शरावत्यास्तु
योऽवधेः । देशः प्राग्दक्षिण: प्राच्य उदीच्य पश्चिमोत्तरः । प्रत्यन्तो
म्लेच्छदेशस्स्यान्मध्यदेशस्तु मध्यमः । आर्यावर्तः पुण्यभूमिर्मध्यं विन्ध्य
हिमागयो: " । इति । शरावतीं प्रति कश्चन कविरेवमाह ।
।
स्थानं
परम् "
}
"1
473
प्रागु
पथ:
दञ्चौ विभजते हंसः क्षीरोदकं यथा । विदुषां शब्दसिद्धयर्थं सा
नः पातु शरावती " इति । ( तादृशेष्वार्यावर्तेषु ) अर्पिता न्यस्ता स्थापिता ।
जीवनम् जीविका जीवनोपाय: 'आजीवो जीविका वार्ता वृत्तिर्वर्तन
जीवने' इत्यमरः । जीव प्राणधारणे- करणे ल्युट् । तस्य प्रवृत्तिः
प्रवर्तनम् आचरणम् राज्यपरिपालनादीत्यर्थ: । (कावेरीपक्षे ) मुहुः
पुनःपुनः वारं वारम् न त्वेकदेत्यर्थः । उभयत समानमिदम् ।
मार्गादुद्गतः उत्क्रान्तः बहिरागतः उत्पथम् विरुद्धमार्गः अमार्ग
इत्यर्थः । प्रादिसमासः । 'ऋपूरब्धू' रित्यच् । 'पथस्संख्याव्ययादे'
रिति नपुंसकता । तस्मिन् पुनः पुनः गच्छन्तीति उत्पथगामिनी
मर्यादालङ्घनेन स्वमार्गतरमार्गयायिनीत्यर्थः । ( तुरुष्कपक्षे) उत्पथम्
सत्पथात् भिन्नो मार्गः असन्मार्गः अन्याय्यो मार्गः तस्मिन् गन्तुं
.
24
त्राणस्थानलक्ष्माधिवस्तुषु इत्यमरः । तेषु । ( कावेरीपक्षे ) अर्पिता
न्यस्ता तुरुष्कानुसृत्येत्यर्थ: । जीवनस्य जलस्य प्रवृत्तिः प्रवर्तनम्
स्वप्रवहणम् यस्याः । तादृशी । तदनुकूलतया तन्निमित: प्रवहन्ती
त्यर्थः । यद्वा । अपदेषु अयोग्येषु धर्मबाह्येषु म्लेच्छेषु अर्पिता दत्ता
जीवनप्रवृत्तिः स्वजीवनप्रवर्तनम् यस्या इति वा । (तुरुष्कपक्षे ) अप
देषु अस्थानेषु स्वस्थितेरननुकुलेषु वर्णाश्रमादिधर्मव्यवस्थावत्स्वार्यावर्तेषु
पुण्यभूमिष्वित्यर्थः । म्लेच्छानामेतेषां म्लेच्छभूमिष्वेव स्थितिस्सर्वथा
युज्यत इति भावः । म्लेच्छदेशाश्वेत्थमभिहिताः । "चातुर्वर्ण्य व्यव
यस्मिन् देशे न विद्यते । तं म्लेच्छविषयं प्राहरायवर्तमतः
आर्यावर्त प्रति मनुरित्थमाह । - "आसमुद्राच्च वै पूर्वा
दासमुद्राच्च पश्चिमात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यमार्यावर्त विदुर्बुधा: "
इति । अमरसिंहेन तु देशविभाग एवं प्रदर्शितः । शरावत्यास्तु
योऽवधेः । देशः प्राग्दक्षिण: प्राच्य उदीच्य पश्चिमोत्तरः । प्रत्यन्तो
म्लेच्छदेशस्स्यान्मध्यदेशस्तु मध्यमः । आर्यावर्तः पुण्यभूमिर्मध्यं विन्ध्य
हिमागयो: " । इति । शरावतीं प्रति कश्चन कविरेवमाह ।
।
स्थानं
परम् "
}
"1
473
प्रागु
पथ:
दञ्चौ विभजते हंसः क्षीरोदकं यथा । विदुषां शब्दसिद्धयर्थं सा
नः पातु शरावती " इति । ( तादृशेष्वार्यावर्तेषु ) अर्पिता न्यस्ता स्थापिता ।
जीवनम् जीविका जीवनोपाय: 'आजीवो जीविका वार्ता वृत्तिर्वर्तन
जीवने' इत्यमरः । जीव प्राणधारणे- करणे ल्युट् । तस्य प्रवृत्तिः
प्रवर्तनम् आचरणम् राज्यपरिपालनादीत्यर्थ: । (कावेरीपक्षे ) मुहुः
पुनःपुनः वारं वारम् न त्वेकदेत्यर्थः । उभयत समानमिदम् ।
मार्गादुद्गतः उत्क्रान्तः बहिरागतः उत्पथम् विरुद्धमार्गः अमार्ग
इत्यर्थः । प्रादिसमासः । 'ऋपूरब्धू' रित्यच् । 'पथस्संख्याव्ययादे'
रिति नपुंसकता । तस्मिन् पुनः पुनः गच्छन्तीति उत्पथगामिनी
मर्यादालङ्घनेन स्वमार्गतरमार्गयायिनीत्यर्थः । ( तुरुष्कपक्षे) उत्पथम्
सत्पथात् भिन्नो मार्गः असन्मार्गः अन्याय्यो मार्गः तस्मिन् गन्तुं
.
24