मधुराविजयम् /598
This page has not been fully proofread.
72)
सप्तमसर्गः
शोभेत्यर्थः ।
अथ
तस्य चक्र
3
भागे । अले भृङ्गस्य विभ्रमः शोभा तत्सदृशी
विभ्रमः । शोभायां संशये हावे' इति हैमः । ( सः ) इति
यत् । तत् । मृगलक्ष्म हरिणरूपं चिह्नम् न नैव । मगाङ्क इति व्यव
हारोऽस्मिन् गतानुगतिकन्यायेन क्रियते परिशीलनेन तु न तथेति भावः ।
किन्तु किमितिचेत् परिशील्य किमित्युच्यत इति चेदित्यर्थः । अयम्
दृश्यमानः अङ्क इत्यर्थ: । पुराणि जितवान् पुरजित् । क्विप् ।
त्रिपुरजेता शिवः । तस्य रथः स्यन्दनम् भूरूपम् ।
तत्ता । तद्रथचक्राकारेण स्थिति
रथावयवः रथाङ्गम् तस्य भावः
रित्यर्थः । तेन अर्जितः सम्पादितः समुपलब्धः संप्राप्तः । बहुल: अधिकः ।
कज्जलम् अञ्जनम् ( अक्षे चक्रभ्रमणाय निक्षिप्यमाणम्) तस्य लेपः
अनुलेपनम् तस्मात् कालिमा कृष्णवर्ण: । तदुद्भुतनीलिमेत्यर्थः ।
त्रिपुरासुरसंहारसमये भगवान् महेश्वरो धन्वी भूत्वा मेरुं धनुः, श्रीमहा
विष्णुं बाणम्, ब्रह्माणं सारथिम्, वेदानश्वान्, भूमि रथम् चन्द्र
सूर्यो रथाङ्गे च कृत्वा महासुरांस्तानजयत् । तदानीं रथाक्षे निक्षिप्तं
न तु मृगो
सदस्मिन् लग्नं कज्जलं नीलिमानं सृजत्येतदन्तरा ।
वर्ततेऽस्मिन्निति प्रकथ्यते ।
अत्र पुरज़िद्रथकालिम्नोऽप्रकृतस्यारोपार्थे
मृगलक्ष्मेदं नेत्यपह्नवः क्रियत इति स च निह्न तस्य परस्मिन्नारोपार्थो न
भवतीति शुद्धापह्न तिरलङ्कारः
•
- "शुद्धापह्न तिरन्यस्यारोपार्थो धर्म
निह्नत्रः इति तल्लक्षणात् ॥
मघवन्मणिभङ्गमेचक
श्शशिनि श्यामलिमा चकास्ति यः ।
"
461
जनयत्ययमङ्कपालिका
प्रणयालीननिशीथिनीधियम् ॥
11 51 11
मघवदिति ॥ राशिनि शशधरे चन्द्रे । शशोऽस्यास्तीतीनिः ।
मघवन्मणिः इन्द्रनीलमाणिक्यम् तस्य भङ्गः खण्डः । नीलिमातिशय
सप्तमसर्गः
शोभेत्यर्थः ।
अथ
तस्य चक्र
3
भागे । अले भृङ्गस्य विभ्रमः शोभा तत्सदृशी
विभ्रमः । शोभायां संशये हावे' इति हैमः । ( सः ) इति
यत् । तत् । मृगलक्ष्म हरिणरूपं चिह्नम् न नैव । मगाङ्क इति व्यव
हारोऽस्मिन् गतानुगतिकन्यायेन क्रियते परिशीलनेन तु न तथेति भावः ।
किन्तु किमितिचेत् परिशील्य किमित्युच्यत इति चेदित्यर्थः । अयम्
दृश्यमानः अङ्क इत्यर्थ: । पुराणि जितवान् पुरजित् । क्विप् ।
त्रिपुरजेता शिवः । तस्य रथः स्यन्दनम् भूरूपम् ।
तत्ता । तद्रथचक्राकारेण स्थिति
रथावयवः रथाङ्गम् तस्य भावः
रित्यर्थः । तेन अर्जितः सम्पादितः समुपलब्धः संप्राप्तः । बहुल: अधिकः ।
कज्जलम् अञ्जनम् ( अक्षे चक्रभ्रमणाय निक्षिप्यमाणम्) तस्य लेपः
अनुलेपनम् तस्मात् कालिमा कृष्णवर्ण: । तदुद्भुतनीलिमेत्यर्थः ।
त्रिपुरासुरसंहारसमये भगवान् महेश्वरो धन्वी भूत्वा मेरुं धनुः, श्रीमहा
विष्णुं बाणम्, ब्रह्माणं सारथिम्, वेदानश्वान्, भूमि रथम् चन्द्र
सूर्यो रथाङ्गे च कृत्वा महासुरांस्तानजयत् । तदानीं रथाक्षे निक्षिप्तं
न तु मृगो
सदस्मिन् लग्नं कज्जलं नीलिमानं सृजत्येतदन्तरा ।
वर्ततेऽस्मिन्निति प्रकथ्यते ।
अत्र पुरज़िद्रथकालिम्नोऽप्रकृतस्यारोपार्थे
मृगलक्ष्मेदं नेत्यपह्नवः क्रियत इति स च निह्न तस्य परस्मिन्नारोपार्थो न
भवतीति शुद्धापह्न तिरलङ्कारः
•
- "शुद्धापह्न तिरन्यस्यारोपार्थो धर्म
निह्नत्रः इति तल्लक्षणात् ॥
मघवन्मणिभङ्गमेचक
श्शशिनि श्यामलिमा चकास्ति यः ।
"
461
जनयत्ययमङ्कपालिका
प्रणयालीननिशीथिनीधियम् ॥
11 51 11
मघवदिति ॥ राशिनि शशधरे चन्द्रे । शशोऽस्यास्तीतीनिः ।
मघवन्मणिः इन्द्रनीलमाणिक्यम् तस्य भङ्गः खण्डः । नीलिमातिशय