मधुराविजयम् /563
This page has not been fully proofread.
426
मधुराविजये
सिंहादयः । पटशब्दो न स्त्रीति वदन्ति । 'स्त्रियां काचिन्मृणालादि'
रितिरीत्याऽयं साधुः। श्रीहर्षः कर्पटशब्दस्य 'पट: पटी' इति रूप
द्वयमुदाजहार । स्वकोशे 'कर्पटश्च पश्चापि पटी चापि प्रकीर्तिता'
इति । सेव ददृशे आलोकि तथा विज्ञातेत्यर्थः ।
.
सायं संध्या रक्त
वर्णा भाति । इयं सन्ध्या, दिवसश्च रात्रेश्च मध्ये तत्संघटना त्मिका
विराजते । दिवसरात्री च कालपुरुषस्य द्वे मूर्ती । तयोर्व्यवधानं च
संध्यया क्रियते । जवनिका च नटसामाजिकयोर्मध्ये स्था
न्तरधारिणं नटमन्तर्धापयति ।
अतो भगवान् कालपुरुषो
रङ्गतले व्योम्नि स्वनाटचं प्रदर्शयन् दिवसवेषं धृत्वा समुचितमभि
नीय तं परित्यज्य पुनर्यामिनीवेषं धरति । तदन्तरा निक्षिप्ता तिर
तस्याश्च समुज्जीवकं कालनटस्ये
स्करणी किमेषेति स्वरूपोत्प्रेक्षा ।
त्यादि रूपकमित्येतयोस्सङ्करः ॥
रविरथ्यखुरोत्थितापर
क्षितिभृद्गैरिकरेणुशोणया ।
क्षणमेकमकारि सन्ध्यया
वरुणाशारुणकञ्च कभ्रमः ॥
20 11
सप्तेत्यर्थः ।
रविरथ्येति ॥ रखे: सूर्यस्य रथ्याः
, तद्वहती ' ति यत् तेषाम् खुराः शफा: तेभ्य: उत्थितः उद्गतः ।
।
अपर
क्षितिभृतः अस्ताचलस्य
• गैरिकं धातुरुक्मयोः' इति सुधा । तेषाम् रेणु: परागः तेन शोणया
गैरिका: धातुविशेषाः लोहितवर्णाः
रक्तवर्णया भृशं रक्तयेत्यर्थः । सन्ध्यया सायंसन्ध्यासमयेन एकम् एक
संख्यायुतम् क्षणम् कालविशेषः मुहूर्तकालम् मुहूर्तकालं सर्वभ
'क्षणो व्यापारशून्यत्व
व्याप्येत्यर्थः । अन्यन्तसंजोगे द्वितीया ।
त्सवपर्वसु ' इति रुद्रः । वरुणाशा
गम्यते । तस्याः अरुणः रक्तवर्णः कश्च कः चोलक: स्तनावरणम् स
ु
अश्वाः
मधुराविजये
सिंहादयः । पटशब्दो न स्त्रीति वदन्ति । 'स्त्रियां काचिन्मृणालादि'
रितिरीत्याऽयं साधुः। श्रीहर्षः कर्पटशब्दस्य 'पट: पटी' इति रूप
द्वयमुदाजहार । स्वकोशे 'कर्पटश्च पश्चापि पटी चापि प्रकीर्तिता'
इति । सेव ददृशे आलोकि तथा विज्ञातेत्यर्थः ।
.
सायं संध्या रक्त
वर्णा भाति । इयं सन्ध्या, दिवसश्च रात्रेश्च मध्ये तत्संघटना त्मिका
विराजते । दिवसरात्री च कालपुरुषस्य द्वे मूर्ती । तयोर्व्यवधानं च
संध्यया क्रियते । जवनिका च नटसामाजिकयोर्मध्ये स्था
न्तरधारिणं नटमन्तर्धापयति ।
अतो भगवान् कालपुरुषो
रङ्गतले व्योम्नि स्वनाटचं प्रदर्शयन् दिवसवेषं धृत्वा समुचितमभि
नीय तं परित्यज्य पुनर्यामिनीवेषं धरति । तदन्तरा निक्षिप्ता तिर
तस्याश्च समुज्जीवकं कालनटस्ये
स्करणी किमेषेति स्वरूपोत्प्रेक्षा ।
त्यादि रूपकमित्येतयोस्सङ्करः ॥
रविरथ्यखुरोत्थितापर
क्षितिभृद्गैरिकरेणुशोणया ।
क्षणमेकमकारि सन्ध्यया
वरुणाशारुणकञ्च कभ्रमः ॥
20 11
सप्तेत्यर्थः ।
रविरथ्येति ॥ रखे: सूर्यस्य रथ्याः
, तद्वहती ' ति यत् तेषाम् खुराः शफा: तेभ्य: उत्थितः उद्गतः ।
।
अपर
क्षितिभृतः अस्ताचलस्य
• गैरिकं धातुरुक्मयोः' इति सुधा । तेषाम् रेणु: परागः तेन शोणया
गैरिका: धातुविशेषाः लोहितवर्णाः
रक्तवर्णया भृशं रक्तयेत्यर्थः । सन्ध्यया सायंसन्ध्यासमयेन एकम् एक
संख्यायुतम् क्षणम् कालविशेषः मुहूर्तकालम् मुहूर्तकालं सर्वभ
'क्षणो व्यापारशून्यत्व
व्याप्येत्यर्थः । अन्यन्तसंजोगे द्वितीया ।
त्सवपर्वसु ' इति रुद्रः । वरुणाशा
गम्यते । तस्याः अरुणः रक्तवर्णः कश्च कः चोलक: स्तनावरणम् स
ु
अश्वाः