मधुराविजयम् /502
This page has not been fully proofread.
60)
विषयाया रतेरङ्गत्वमापादयन्तौ शृङ्गाररसाङ्गतां नयत इति प्रेयोऽल
ङ्कारोऽपि । अस्य च काव्यलिङ्गमङ्गमित्यनयोस्संकरः । पतिदेवता
स्वासु दैवविषयाया रतेरङ्गत्वमपि पातिव्रत्य परिपोषणेनौचितीं सम्पाद
यतीत्यवगन्तव्यम् । 'कम्प राजमवागमन्निति' कथनेन तासु लज्जोदयो
ध्वन्यत इति भावध्वनिरपि । प्रेयोऽलङ्कारस्य लक्षणं तु "भावस्य
चापराङ्गत्वे प्रेयोऽलङ्कार ईरित: " इति ॥
वसन्तोत्सवाङ्गतया डोलाविहारो वर्ण्यते -
पञ्चमसर्गः
मुखरकङ्कणमाकुलमेखलं
चलितहारलतं लुलितालकम् ।
अधिगतश्रममस्य वधूजनो
रतिविशेषमशिक्षत डोलया ॥
365
73 11
किञ्च ।
मुखरेति ॥ अस्य कम्पराजस्य । वधूजनः प्रियासमूहः प्रियाः ।
कर्भ्यः । डोला आन्दोलनम् उद्यानेषु क्रीडनार्थे स्थाप्यमानं क्रीडासाधनम् ।
तया करणभूतया । मुखराणि शब्दायमानादि कङ्कणानि वलयानि
क़रभूषणानि यस्मिन् तम् कङ्कणझणझणत्कारयुतमित्यर्थः ।
आकुलाः व्याकुलाः भृशं चलन्त्यः मेखलाः काञ्च्यः यस्मिन् तम्।
चलाचलकाञ्चीसहितमित्यर्थ: । किञ्च । चलिताः विलोला: लता इव
दीर्घा: हाराः यस्मिन् तम् ।
आलोलितमुक्ताहारमित्यर्थः । हारो
(
मुक्तावली ' इत्यमरः । लुलिताः विक्षिप्ता: अलक़ा: वक्रकेशा: चूर्ण
कुन्तला: •
अलकाश्च
र्णकुन्तलाः ' इत्यमरः । लुड विलोडने – इत्यस्मात्
क्तः । डलयोरैक्यम अधिगतः प्राप्तः श्रमः
तज्जन्यः
। क्रीडाखेदः
स्वेद' यस्य तम् ।
" श्रमः खेदो हि रत्यादेर्जातस्स्वेदादिभूमिकृत्
इति श्रमस्य लक्षणमुक्तम् । क्रीडापरिश्रमादुदितस्वेदमित्यर्थः । तथा
विधम् रतिविशेषम् सुरतभेदम् पुरुषायितम् । क़र्म । अशिक्षत अभ्यस्य
"
विषयाया रतेरङ्गत्वमापादयन्तौ शृङ्गाररसाङ्गतां नयत इति प्रेयोऽल
ङ्कारोऽपि । अस्य च काव्यलिङ्गमङ्गमित्यनयोस्संकरः । पतिदेवता
स्वासु दैवविषयाया रतेरङ्गत्वमपि पातिव्रत्य परिपोषणेनौचितीं सम्पाद
यतीत्यवगन्तव्यम् । 'कम्प राजमवागमन्निति' कथनेन तासु लज्जोदयो
ध्वन्यत इति भावध्वनिरपि । प्रेयोऽलङ्कारस्य लक्षणं तु "भावस्य
चापराङ्गत्वे प्रेयोऽलङ्कार ईरित: " इति ॥
वसन्तोत्सवाङ्गतया डोलाविहारो वर्ण्यते -
पञ्चमसर्गः
मुखरकङ्कणमाकुलमेखलं
चलितहारलतं लुलितालकम् ।
अधिगतश्रममस्य वधूजनो
रतिविशेषमशिक्षत डोलया ॥
365
73 11
किञ्च ।
मुखरेति ॥ अस्य कम्पराजस्य । वधूजनः प्रियासमूहः प्रियाः ।
कर्भ्यः । डोला आन्दोलनम् उद्यानेषु क्रीडनार्थे स्थाप्यमानं क्रीडासाधनम् ।
तया करणभूतया । मुखराणि शब्दायमानादि कङ्कणानि वलयानि
क़रभूषणानि यस्मिन् तम् कङ्कणझणझणत्कारयुतमित्यर्थः ।
आकुलाः व्याकुलाः भृशं चलन्त्यः मेखलाः काञ्च्यः यस्मिन् तम्।
चलाचलकाञ्चीसहितमित्यर्थ: । किञ्च । चलिताः विलोला: लता इव
दीर्घा: हाराः यस्मिन् तम् ।
आलोलितमुक्ताहारमित्यर्थः । हारो
(
मुक्तावली ' इत्यमरः । लुलिताः विक्षिप्ता: अलक़ा: वक्रकेशा: चूर्ण
कुन्तला: •
अलकाश्च
र्णकुन्तलाः ' इत्यमरः । लुड विलोडने – इत्यस्मात्
क्तः । डलयोरैक्यम अधिगतः प्राप्तः श्रमः
तज्जन्यः
। क्रीडाखेदः
स्वेद' यस्य तम् ।
" श्रमः खेदो हि रत्यादेर्जातस्स्वेदादिभूमिकृत्
इति श्रमस्य लक्षणमुक्तम् । क्रीडापरिश्रमादुदितस्वेदमित्यर्थः । तथा
विधम् रतिविशेषम् सुरतभेदम् पुरुषायितम् । क़र्म । अशिक्षत अभ्यस्य
"