मधुराविजयम् /474
This page has not been fully proofread.
पञ्चमसर्गः
इक्षुपरिणति शालिगोपिकागानं च प्रस्तौति
परिणतेक्षुपरिच्युतमौक्तिक
ग्रथितहारमनोहरमूर्तिभिः ।
विशदमस्य यशो नृपतेः कलं
कलमगोपवधूभिरगायत ॥
-
-
337
॥ 48 ॥
( रसाल
परिणतेति ॥ अस्य नृपतेः कम्पराजस्य । विशदम् निर्मलम्
यशः कीर्तिः । कर्म । परिणताः परिपक्वा: इक्षवः रसाला: ।
इक्षुः' इत्यमरः । तेभ्य: परिच्युतानि गलितानि इक्षुसमुद्भतानी
त्यर्थः । तादृशानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि । मौक्तिकानामुत्पत्तिश्च
सर्वज्ञसोमेश्वरेणैवं कथिता – "गजकुम्भेषु वंशेषु फणासु जलदेषु च ।
शुक्तिकायामिक्षुदण्डे षोढा मौक्तिकसंभवः ॥ ... इक्षुदण्डे पीतवर्णा
मणयो मौक्तिकास्स्मृताः
इति । तैः ग्रथिता: गुम्फिता: हारा:
सराः तैः मनोहरा: मनोज्ञा: मूर्तयः आकाराः यासां ताभिः ।
मुक्ताग्रथितहारालङ्क तसुन्दराकाराभिरित्यर्थः । तादृशीभिः । कलमाः
शालिविशेषाः तान् गोपायन्त इति कर्मण्यण् । 'टिड्ढाण' त्रिति
ङीप् । ताः वध्व इति कर्मधारयः । पुंवद्भावः । ताः सस्यपालिका
स्त्रियः । ताभिः कर्त्रीभिः । कलम् मधुरं यथा तथा ।
अगीयत
अगायि । गै शब्दे
कर्मणि लङ् ।
'घुमा' स्थेतीत्त्वम् । कम्पराज
यशश्चन्द्रिका आबालगोपालं व्याप्ता लोकमाह्लादयन्तीति परमार्थः ।
रिति
अत्र शालिगोप्यः पीतमुक्ताहारभूषिताः कम्पराजकीर्ति मृदुमधुरं जगु
यथावद्वस्तुवर्णनं सहृदयहृदयाह्लादि संवृत्तमिति स्वभावोक्ति
रलङ्कारः - 'स्वभावोक्तिरसौ चारु यथावद्वस्तुवर्णन ' मिति तल्ल
क्षणात् । कालिदासोऽपि शरदं वर्णयति- "इक्षुच्छायानिषादिन्यस्तस्य
गोप्तुर्गुणोदयम् । आकुमारकथोद्घातं शालिगोप्यो ज़गुर्यशः" इति ।
कवयित्र्या तु चतुर्विषटङ्गारेण्वे को भूषणशृङ्गारश्शालिगोपिकासु
इक्षुपरिणति शालिगोपिकागानं च प्रस्तौति
परिणतेक्षुपरिच्युतमौक्तिक
ग्रथितहारमनोहरमूर्तिभिः ।
विशदमस्य यशो नृपतेः कलं
कलमगोपवधूभिरगायत ॥
-
-
337
॥ 48 ॥
( रसाल
परिणतेति ॥ अस्य नृपतेः कम्पराजस्य । विशदम् निर्मलम्
यशः कीर्तिः । कर्म । परिणताः परिपक्वा: इक्षवः रसाला: ।
इक्षुः' इत्यमरः । तेभ्य: परिच्युतानि गलितानि इक्षुसमुद्भतानी
त्यर्थः । तादृशानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि । मौक्तिकानामुत्पत्तिश्च
सर्वज्ञसोमेश्वरेणैवं कथिता – "गजकुम्भेषु वंशेषु फणासु जलदेषु च ।
शुक्तिकायामिक्षुदण्डे षोढा मौक्तिकसंभवः ॥ ... इक्षुदण्डे पीतवर्णा
मणयो मौक्तिकास्स्मृताः
इति । तैः ग्रथिता: गुम्फिता: हारा:
सराः तैः मनोहरा: मनोज्ञा: मूर्तयः आकाराः यासां ताभिः ।
मुक्ताग्रथितहारालङ्क तसुन्दराकाराभिरित्यर्थः । तादृशीभिः । कलमाः
शालिविशेषाः तान् गोपायन्त इति कर्मण्यण् । 'टिड्ढाण' त्रिति
ङीप् । ताः वध्व इति कर्मधारयः । पुंवद्भावः । ताः सस्यपालिका
स्त्रियः । ताभिः कर्त्रीभिः । कलम् मधुरं यथा तथा ।
अगीयत
अगायि । गै शब्दे
कर्मणि लङ् ।
'घुमा' स्थेतीत्त्वम् । कम्पराज
यशश्चन्द्रिका आबालगोपालं व्याप्ता लोकमाह्लादयन्तीति परमार्थः ।
रिति
अत्र शालिगोप्यः पीतमुक्ताहारभूषिताः कम्पराजकीर्ति मृदुमधुरं जगु
यथावद्वस्तुवर्णनं सहृदयहृदयाह्लादि संवृत्तमिति स्वभावोक्ति
रलङ्कारः - 'स्वभावोक्तिरसौ चारु यथावद्वस्तुवर्णन ' मिति तल्ल
क्षणात् । कालिदासोऽपि शरदं वर्णयति- "इक्षुच्छायानिषादिन्यस्तस्य
गोप्तुर्गुणोदयम् । आकुमारकथोद्घातं शालिगोप्यो ज़गुर्यशः" इति ।
कवयित्र्या तु चतुर्विषटङ्गारेण्वे को भूषणशृङ्गारश्शालिगोपिकासु