मधुराविजयम् /449
This page has not been fully proofread.
312
मरतक़ोपलविद्रुममौक्तिकं
विरचिता रशनेव नभरिश्रयः ॥
"
मधुराविजये
हरित् ' इत्यमरः ।
शुक्लवर्णा — हरिणः
हरितेति ॥ हरिता हरिद्वर्णा मरकतसवर्णा । ' पलाशो हरितो
लोहिता रक्तवर्णा । पाण्डु: हरिणा पीतसंवलित
पाण्डुरः पाण्डु: ' इत्यमरः । एवं त्रिवर्णेत्यर्थः ।
तादृशी । त्रिदशराजः देवराट् इन्द्रः । 'राजाहस्सखिभ्य' इति टच् ।
तस्य शरासनम् चापः। इन्द्रधनुरित्यर्थः । तस्य लेखा रेखा सैव
लेखिका । स्वार्थ कः । सा कर्त्री । मरतकम् मरकतम् गारुत्मतम् ।
गारुत्मतं मरकतमश्मगर्भो हरिन्मणि:
द्वर्णव्यत्यये मरतकम् । वराहमिहिरो रत्नभेदवर्णनावसरे
' मरतक
कुरुविन्द
रत्नभेदाः' इति 'मरतक' मित्येवामुं व्याजहार । तदाख्यः
उपलः मणि: ग़ारुत्मतमणिरित्यर्थ: । 'उपलो ग्रावरत्नयो । उपला
तु शर्करायाम् ' इति हैम: । विद्रुमः प्रवाल:
प्रवालं पुंनपुंसकम् ' इत्यमरः । सः । मुक्तव मौक्तिकम् मुक्तामणिः
' अथ विद्रुमः पुंसि
विनयादित्वादृक् । तैः । त्रिभिरेतैः क्रमात् हरिलोहितपाण्डुवर्ण
रित्यर्थः । ( तैः ) विरचिता निर्मिता । नभरिश्रयः आकाशलक्ष्म्याः ।
रशना काञ्चीव । अराजत अशोभत । इन्द्रधनुषा विराजमाना गगन
लक्ष्मीस्स्वसौभाग्यसंपत्तये चित्रवर्णां मणिखचितां काचीं धृतवतीव
भृशं विराजत इति भावः । अत्र गगनं वर्षास्विन्द्रधनुषा चित्रवर्णेन
व्याप्तं सत् शोभायमानं वर्तते । अतो गारुत्मतप्रवालमुक्तामणिखचितां
काञ्चों धरति किमाक़ाशलक्ष्मीरिति चित्रवर्णं धनुराकाशलक्ष्मीमणि
मेखलात्वेन संभाव्यते । अतस्तादात्म्यसंभावनात्रेति द्रव्योत्प्रेक्षेयम् ।
नभरिश्रय इति रूपकमस्या जीवातुरिति तदङ्गता चास्याः
निश्च
प्रचा ॥
...
इन्द्रगोपकीटाः वर्ण्यन्ते
-
27
"
"
इत्यमरः । पृषोदरादित्वा
मरतक़ोपलविद्रुममौक्तिकं
विरचिता रशनेव नभरिश्रयः ॥
"
मधुराविजये
हरित् ' इत्यमरः ।
शुक्लवर्णा — हरिणः
हरितेति ॥ हरिता हरिद्वर्णा मरकतसवर्णा । ' पलाशो हरितो
लोहिता रक्तवर्णा । पाण्डु: हरिणा पीतसंवलित
पाण्डुरः पाण्डु: ' इत्यमरः । एवं त्रिवर्णेत्यर्थः ।
तादृशी । त्रिदशराजः देवराट् इन्द्रः । 'राजाहस्सखिभ्य' इति टच् ।
तस्य शरासनम् चापः। इन्द्रधनुरित्यर्थः । तस्य लेखा रेखा सैव
लेखिका । स्वार्थ कः । सा कर्त्री । मरतकम् मरकतम् गारुत्मतम् ।
गारुत्मतं मरकतमश्मगर्भो हरिन्मणि:
द्वर्णव्यत्यये मरतकम् । वराहमिहिरो रत्नभेदवर्णनावसरे
' मरतक
कुरुविन्द
रत्नभेदाः' इति 'मरतक' मित्येवामुं व्याजहार । तदाख्यः
उपलः मणि: ग़ारुत्मतमणिरित्यर्थ: । 'उपलो ग्रावरत्नयो । उपला
तु शर्करायाम् ' इति हैम: । विद्रुमः प्रवाल:
प्रवालं पुंनपुंसकम् ' इत्यमरः । सः । मुक्तव मौक्तिकम् मुक्तामणिः
' अथ विद्रुमः पुंसि
विनयादित्वादृक् । तैः । त्रिभिरेतैः क्रमात् हरिलोहितपाण्डुवर्ण
रित्यर्थः । ( तैः ) विरचिता निर्मिता । नभरिश्रयः आकाशलक्ष्म्याः ।
रशना काञ्चीव । अराजत अशोभत । इन्द्रधनुषा विराजमाना गगन
लक्ष्मीस्स्वसौभाग्यसंपत्तये चित्रवर्णां मणिखचितां काचीं धृतवतीव
भृशं विराजत इति भावः । अत्र गगनं वर्षास्विन्द्रधनुषा चित्रवर्णेन
व्याप्तं सत् शोभायमानं वर्तते । अतो गारुत्मतप्रवालमुक्तामणिखचितां
काञ्चों धरति किमाक़ाशलक्ष्मीरिति चित्रवर्णं धनुराकाशलक्ष्मीमणि
मेखलात्वेन संभाव्यते । अतस्तादात्म्यसंभावनात्रेति द्रव्योत्प्रेक्षेयम् ।
नभरिश्रय इति रूपकमस्या जीवातुरिति तदङ्गता चास्याः
निश्च
प्रचा ॥
...
इन्द्रगोपकीटाः वर्ण्यन्ते
-
27
"
"
इत्यमरः । पृषोदरादित्वा