मधुराविजयम् /438
This page has not been fully proofread.
52)
पञ्चमसर्गः
गती
सह संगतवानित्यर्थः । अयं भावः । ऋतून् द्वारीकृत्य द्वे
सूर्यस्य । ते च दक्षिणोत्तरे । त एव दक्षिणोत्तरायणे इति व्यव
ह्रियेते । तत्र ग्रीष्मद्वारा गतिरुत्तरायणे भवति बाहुल्येन । द्विविध
मेतद्गमनं कालोपाधिकमिति दैवनिर्मितम् । उत्तरायणस्यान्ते ग्रीष्मो
भवतीति दक्षिणदिशाया अतिदूरस्थितिः, उत्तरस्या अतिसमीपस्थिति
श्चैतस्मिन् ऋतावस्य संभवति । दक्षिणायन समनन्तरमुत्तरायणम्
दक्षिणत उत्तरां गच्छतस्सूर्यस्य दक्षिणदिशया पृथक्स्थितिश्च जायते ।
तदेवं संभाव्यते । दक्षिणदिशा काचिन्नायिका सूर्यस्येति तथा पृथ
विस्थतिरस्य नायिकया सह वियुक्तताप्रयुक्तविप्रलम्भ इति, कालो
पाधिकतया दैवनिर्मितस्य तद्गमनस्य नायकस्य पुराकृतवशाद् दुरुल्ल
वतयावश्यमनुभोक्तव्यत्वेन दैवनिर्मितो विरहताप इति तथात्वेऽपि
स्वयमयमहिमभानुस्तत्र दारुणो विरहताप इति तापस्य दुर्भरत्वेन
प्रयत्नशतैर्दुसाधेऽस्मिन्नपि तन्निवारणाय नायकस्य प्रवृत्तिरासीदिति
तत्र दाहस्य च शामकं शैत्यमेवेति, तच्च शैत्यं कौबेर्या दिश्येव
समुपलभ्यत इति ग्रीष्मे तापभीतास्तच्छमनाय शीतलप्रदेशान् गच्छन्तो
जना इव नायकोऽयमपि स्वतापशान्त्यै दिशमुत्तरां गच्छतीति । अत्र
अयने द्वे गतिरुदग्दक्षिणार्कस्ये ' ति स्वतस्सिद्धस्य सूर्यकर्तृकोत्तरदिशा
गमनस्य नायिकाविरहसंजाततापनिवारणवाञ्छाहेतुकत्व संभावनेति हेतू
स्प्रेक्षा । इयं च दिग्वधूरित्यादिरूपकेण ' हिमाचलशीतला ' मित्यादि
विशेषणगत्या तापनिवारणे हेतुतां संपाद्य संप्राप्तोदयेन काव्यलिङ्गन
च लब्धस्थितिरिति रूपककाव्यलिङ्गाभ्यां संकीर्णा ॥
"
ग्रीष्मत दीर्घाहत्वस्य हेतुमुत्प्रेक्षते -
-
परुषतापविशेषपरिस्खल
द्रयतुरङ्गममन्दगताविव ।
301
पञ्चमसर्गः
गती
सह संगतवानित्यर्थः । अयं भावः । ऋतून् द्वारीकृत्य द्वे
सूर्यस्य । ते च दक्षिणोत्तरे । त एव दक्षिणोत्तरायणे इति व्यव
ह्रियेते । तत्र ग्रीष्मद्वारा गतिरुत्तरायणे भवति बाहुल्येन । द्विविध
मेतद्गमनं कालोपाधिकमिति दैवनिर्मितम् । उत्तरायणस्यान्ते ग्रीष्मो
भवतीति दक्षिणदिशाया अतिदूरस्थितिः, उत्तरस्या अतिसमीपस्थिति
श्चैतस्मिन् ऋतावस्य संभवति । दक्षिणायन समनन्तरमुत्तरायणम्
दक्षिणत उत्तरां गच्छतस्सूर्यस्य दक्षिणदिशया पृथक्स्थितिश्च जायते ।
तदेवं संभाव्यते । दक्षिणदिशा काचिन्नायिका सूर्यस्येति तथा पृथ
विस्थतिरस्य नायिकया सह वियुक्तताप्रयुक्तविप्रलम्भ इति, कालो
पाधिकतया दैवनिर्मितस्य तद्गमनस्य नायकस्य पुराकृतवशाद् दुरुल्ल
वतयावश्यमनुभोक्तव्यत्वेन दैवनिर्मितो विरहताप इति तथात्वेऽपि
स्वयमयमहिमभानुस्तत्र दारुणो विरहताप इति तापस्य दुर्भरत्वेन
प्रयत्नशतैर्दुसाधेऽस्मिन्नपि तन्निवारणाय नायकस्य प्रवृत्तिरासीदिति
तत्र दाहस्य च शामकं शैत्यमेवेति, तच्च शैत्यं कौबेर्या दिश्येव
समुपलभ्यत इति ग्रीष्मे तापभीतास्तच्छमनाय शीतलप्रदेशान् गच्छन्तो
जना इव नायकोऽयमपि स्वतापशान्त्यै दिशमुत्तरां गच्छतीति । अत्र
अयने द्वे गतिरुदग्दक्षिणार्कस्ये ' ति स्वतस्सिद्धस्य सूर्यकर्तृकोत्तरदिशा
गमनस्य नायिकाविरहसंजाततापनिवारणवाञ्छाहेतुकत्व संभावनेति हेतू
स्प्रेक्षा । इयं च दिग्वधूरित्यादिरूपकेण ' हिमाचलशीतला ' मित्यादि
विशेषणगत्या तापनिवारणे हेतुतां संपाद्य संप्राप्तोदयेन काव्यलिङ्गन
च लब्धस्थितिरिति रूपककाव्यलिङ्गाभ्यां संकीर्णा ॥
"
ग्रीष्मत दीर्घाहत्वस्य हेतुमुत्प्रेक्षते -
-
परुषतापविशेषपरिस्खल
द्रयतुरङ्गममन्दगताविव ।
301