मधुराविजयम् /430
This page has not been fully proofread.
पञ्चमसर्गः
।
-तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किञ्च । उदश्चिताः महान्तः सहृदय
रञ्जका इत्यर्थः । तादृशाः विभ्रमा: विलासा: भावानुकारिभ्रूविक्षेपादयः
यस्मिन् तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किञ्च । चतुराः निपुणा
कौशलेन प्रदर्शिता इत्यर्थ: । तादृशाः चारयः गतिभेदयुक्तनृत्यक्रीडाः ।
एकपादप्रचारो यस्स चारीत्यभिधीयत " इति भरतः । तत्र चम
त्कृतानि चमत्काराः सुखदुःखोद्भ तान दैर्हठोत्थित चित्तविक्रिया : ससी
त्कारशरीरोल्लसनादिकृतश्चमत्कारशब्दवाच्या: । चमदित्यव्ययम् । आश्च
र्यानुकरणवाचि । कृतमिति भावे क्तः स्वरूपपरः । तेषाम् सौष्ठ
वम् सौभाग्यम् यस्मिन् तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किश्च ।
मुखानि ( नर्तकीनाम् ) आननानि । तेषाम् रसः अनुरागः तज्जन्यः
प्रसादः तेन उज्ज्वलम् कान्तिमत् (सरस) रञ्जकमुखप्रसादवदिति यावत् ।
तथा भूतं यथा भवति तथा । मुखप्रसन्नता च नर्तक्या: अवश्यंभावि
प्रधानलक्षणमिति नाट्यागमज्ञाः । नर्तकीलक्षणं चैवमभिहितम् -
" तन्वी रूपवती श्यामा पीनोन्नतपयोधरा प्रगल्भा सरसा चित्रा
कुशला ग्रहमोक्षयोः ॥ चारीताललयाभिज्ञा मण्डलादिविचक्षणा ।
नातिस्थूला नातिकृशा नात्युच्चा नातिवामना । सुदीर्घलोचना गीता
वाद्यतालानुवर्तिनी । परार्थ्यभूषासंपन्ना प्रसन्नमुखपङ्कजा ॥ भावहाव
विलासाढया नर्तकी स्याज्जितश्रमा।" इति । ( एवम् ) अवरोध
मृगीदृशाम् अन्तःपुरसुन्दरीणाम् 'स्त्र्यगारं भूभुजामन्तःपुरं स्यादवरो
धनम् । शुद्धान्तश्चावरोधश्च इत्यमरः । नर्तनम् नृत्यम् । कर्म ।
मुहुः पुनः पुनः । रसज्ञत्वेन तत्र तृप्तिमलभमान इति
ऐक्षत अपश्यत् । ईक्ष दर्शने – लङ् । आटश्चेति वृद्धिः । शुद्धान्त
सुन्दर्य: कम्पराजसविधे तं रञ्जयितुं पादाभ्यां तालं ददत्यस्सविलासं
हस्तसंज्ञाभ्रूविक्षेपादिभिर्भावं प्रकाशयन्त्यः कटाक्षपातमुखप्रसन्नतादिभिः
काममुद्दीपयन्त्यचारीभ्रमणविस्मयमावहन्त्यो ननृतुः ।
मणिस्स च तदीक्षणेन नैव तृप्तिमालभतेति परमार्थः । नर्तनं प्रति
भावः ।
रसज्ञशिरो
(6
"
295
।
-तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किञ्च । उदश्चिताः महान्तः सहृदय
रञ्जका इत्यर्थः । तादृशाः विभ्रमा: विलासा: भावानुकारिभ्रूविक्षेपादयः
यस्मिन् तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किञ्च । चतुराः निपुणा
कौशलेन प्रदर्शिता इत्यर्थ: । तादृशाः चारयः गतिभेदयुक्तनृत्यक्रीडाः ।
एकपादप्रचारो यस्स चारीत्यभिधीयत " इति भरतः । तत्र चम
त्कृतानि चमत्काराः सुखदुःखोद्भ तान दैर्हठोत्थित चित्तविक्रिया : ससी
त्कारशरीरोल्लसनादिकृतश्चमत्कारशब्दवाच्या: । चमदित्यव्ययम् । आश्च
र्यानुकरणवाचि । कृतमिति भावे क्तः स्वरूपपरः । तेषाम् सौष्ठ
वम् सौभाग्यम् यस्मिन् तथोक्तम् । तथाभूतं यथा तथा । किश्च ।
मुखानि ( नर्तकीनाम् ) आननानि । तेषाम् रसः अनुरागः तज्जन्यः
प्रसादः तेन उज्ज्वलम् कान्तिमत् (सरस) रञ्जकमुखप्रसादवदिति यावत् ।
तथा भूतं यथा भवति तथा । मुखप्रसन्नता च नर्तक्या: अवश्यंभावि
प्रधानलक्षणमिति नाट्यागमज्ञाः । नर्तकीलक्षणं चैवमभिहितम् -
" तन्वी रूपवती श्यामा पीनोन्नतपयोधरा प्रगल्भा सरसा चित्रा
कुशला ग्रहमोक्षयोः ॥ चारीताललयाभिज्ञा मण्डलादिविचक्षणा ।
नातिस्थूला नातिकृशा नात्युच्चा नातिवामना । सुदीर्घलोचना गीता
वाद्यतालानुवर्तिनी । परार्थ्यभूषासंपन्ना प्रसन्नमुखपङ्कजा ॥ भावहाव
विलासाढया नर्तकी स्याज्जितश्रमा।" इति । ( एवम् ) अवरोध
मृगीदृशाम् अन्तःपुरसुन्दरीणाम् 'स्त्र्यगारं भूभुजामन्तःपुरं स्यादवरो
धनम् । शुद्धान्तश्चावरोधश्च इत्यमरः । नर्तनम् नृत्यम् । कर्म ।
मुहुः पुनः पुनः । रसज्ञत्वेन तत्र तृप्तिमलभमान इति
ऐक्षत अपश्यत् । ईक्ष दर्शने – लङ् । आटश्चेति वृद्धिः । शुद्धान्त
सुन्दर्य: कम्पराजसविधे तं रञ्जयितुं पादाभ्यां तालं ददत्यस्सविलासं
हस्तसंज्ञाभ्रूविक्षेपादिभिर्भावं प्रकाशयन्त्यः कटाक्षपातमुखप्रसन्नतादिभिः
काममुद्दीपयन्त्यचारीभ्रमणविस्मयमावहन्त्यो ननृतुः ।
मणिस्स च तदीक्षणेन नैव तृप्तिमालभतेति परमार्थः । नर्तनं प्रति
भावः ।
रसज्ञशिरो
(6
"
295