मधुराविजयम् /397
This page has not been fully proofread.
262
मधुराविजये
अथ तस्य पुरीमेव नीत्वा शिबिरतां नृपः ।
अचलं राजगम्भीर मरुन्ध द्विषदाश्रितम् ॥ ॥ 67 ॥
अथेति ॥ अथ अनन्तरम् शत्रुसैन्येष्वेवं पलायितेषु तदुत्तरकाल
इत्यर्थः । नृपः राजा कम्पनः । तस्य चम्पप्रभोः । पुरीम् पत्तन
मेव । शिबिरताम् स्वसेनानिवेशताम् । नीत्वा प्रापय्य सेनया सह
काञ्चीनगर्यां प्रविश्येत्यर्थ: । आश्रितम् संश्रितम् स्वनिवा
।
सत्वेन स्वीकृतमिति यावत् । तथोक्तम् । राज़गम्भीरम् तदाख्यम् ।
अचलम् पर्वतम् पर्वतदुर्गमित्यर्थः । ( तम् ) अरुन्ध अरुगत् सेनया
सह तन्निर्गमनमार्गानावृत्य तस्थावित्यर्थः । रुधिर् आवरणे - लङ् ॥
आक्रमणप्रकारो वर्ण्यते
-
तद्दुन्दुभिप्रतिध्वान मुखरैः कन्दरामुखैः ।
भयादमन्दमाऋन्द मकार्षीदिव पर्वतः ॥
11
68 11
तद्दुन्दुभीति ॥ पर्वतः अचल शत्रूणामिदानीमाश्रयभूतः
पर्वतदुर्ग इत्यर्थः । सः कर्ता । तेषाम् कम्मराज सैन्यानाम् दुन्दुभयः
रणभेर्यः तेषाम् प्रतिव्वानाः प्रतिध्वनयः तैः मुखरैः वाचा: अत्यन्त
मत्रिरतं च शब्दं कुर्वद्भिः । कन्दरामुखानि गुहाग्रभागाः तान्येव
मुखानि वक्त्राणीति गम्यते । तैः करणभूतैः । भयात् भीत्येव भीति
प्राप्येवेति संभावना । आसन्नं भयमाशङ्कयेवेति भावः । अनल्पम् महा
न्तम् आक्रन्दम् रोदनम् दैन्ययुतं ध्वानम् । अकार्वीत् अकरोत् भृश
माचक्रत्वेत्यर्थः। तद्गभेरीभयंकरमहाव्वातैः दुगुहा मुखानि समापूर्व
न्तेति परमार्थः । हेतूत्रेक्षेत्रम् । यथा भयमापत्रः कश्चित्वं व्यादाय
त्रायव्वं मामिति भृशं रोदिति तद्वदिति मुखाऋन्दादिशब्दै रुपमाध्वनिः ॥
प्रवाताभिमुखतः पताकापाणिपल्लवैः ।
आरोहणाय राजेन्द्र माजुहावेव पर्वतः ॥ 11 69
मधुराविजये
अथ तस्य पुरीमेव नीत्वा शिबिरतां नृपः ।
अचलं राजगम्भीर मरुन्ध द्विषदाश्रितम् ॥ ॥ 67 ॥
अथेति ॥ अथ अनन्तरम् शत्रुसैन्येष्वेवं पलायितेषु तदुत्तरकाल
इत्यर्थः । नृपः राजा कम्पनः । तस्य चम्पप्रभोः । पुरीम् पत्तन
मेव । शिबिरताम् स्वसेनानिवेशताम् । नीत्वा प्रापय्य सेनया सह
काञ्चीनगर्यां प्रविश्येत्यर्थ: । आश्रितम् संश्रितम् स्वनिवा
।
सत्वेन स्वीकृतमिति यावत् । तथोक्तम् । राज़गम्भीरम् तदाख्यम् ।
अचलम् पर्वतम् पर्वतदुर्गमित्यर्थः । ( तम् ) अरुन्ध अरुगत् सेनया
सह तन्निर्गमनमार्गानावृत्य तस्थावित्यर्थः । रुधिर् आवरणे - लङ् ॥
आक्रमणप्रकारो वर्ण्यते
-
तद्दुन्दुभिप्रतिध्वान मुखरैः कन्दरामुखैः ।
भयादमन्दमाऋन्द मकार्षीदिव पर्वतः ॥
11
68 11
तद्दुन्दुभीति ॥ पर्वतः अचल शत्रूणामिदानीमाश्रयभूतः
पर्वतदुर्ग इत्यर्थः । सः कर्ता । तेषाम् कम्मराज सैन्यानाम् दुन्दुभयः
रणभेर्यः तेषाम् प्रतिव्वानाः प्रतिध्वनयः तैः मुखरैः वाचा: अत्यन्त
मत्रिरतं च शब्दं कुर्वद्भिः । कन्दरामुखानि गुहाग्रभागाः तान्येव
मुखानि वक्त्राणीति गम्यते । तैः करणभूतैः । भयात् भीत्येव भीति
प्राप्येवेति संभावना । आसन्नं भयमाशङ्कयेवेति भावः । अनल्पम् महा
न्तम् आक्रन्दम् रोदनम् दैन्ययुतं ध्वानम् । अकार्वीत् अकरोत् भृश
माचक्रत्वेत्यर्थः। तद्गभेरीभयंकरमहाव्वातैः दुगुहा मुखानि समापूर्व
न्तेति परमार्थः । हेतूत्रेक्षेत्रम् । यथा भयमापत्रः कश्चित्वं व्यादाय
त्रायव्वं मामिति भृशं रोदिति तद्वदिति मुखाऋन्दादिशब्दै रुपमाध्वनिः ॥
प्रवाताभिमुखतः पताकापाणिपल्लवैः ।
आरोहणाय राजेन्द्र माजुहावेव पर्वतः ॥ 11 69