मधुराविजयम् /394
This page has not been fully proofread.
चतुर्थसर्गः
इत्यर्थः ।
N
इव
केचित् कतिचन भटाः । कर्तारः । क्षितौ भूमौ युद्धभूमावित्यर्थः ।
निपतिताः अधो गताः तत्रत्यमृतशरीरैस्साकमधश्शयिता
तादृशाः । हतान् शत्रुभिनिहतान् अनुकर्तुम् विडम्बयितुम् त
स्थातुम् शीलमेषामिति ताच्छील्ये णिनिः । स्वप्राणरक्षणाय शत्रुभिर्यथा
न प्रत्यभिज्ञायन्ते तथा शवा इव चेष्टांदिराहित्येन स्थिता स्सन्त
इत्यर्थ: । क्रोष्टुः जम्बुकात् । ' सृगालवञ्चकक्रोष्टुफेरुफ़ेरवजम्बुका: '
इत्यमरः । विभाषा तृतीयादिष्वचि' इति क्रोष्टुशब्दस्य पक्षे तृज्व
15
(
द्भावः । भयेन भीत्या तदुत्पन्न भयेनेत्यर्थः । शववत् स्थितानिमान्
दृष्ट्वा कुणपा एवेति बुद्धया भक्षितुं प्रवृत्तेभ्यः फेरवेभ्यः प्राणभय
4
हास्यस्य च
1
मापन्ना इति भावः । 'भीतार्थानां भयहेतु ' रिति पञ्चमी । (तेन)
धावन्तः शीघ्रं गच्छन्तः । कर्णाटान् कर्णाटदेश्यान् कम्पराजबला
नीत्यर्थ: । ( तान् ) पर्यहासयन् स्वकृतचेष्टादिभिस्तेषु हासं जन
यामासुः हास्य।लम्बनभूतांस्तान् चक्रुरित्यर्थः । 'गत्यर्थे ' त्यणौ कर्तुः
णौ कर्मत्वम् । अत्र वीररसाङ्गतया हास्यो निबध्यते ।
हासः स्थयी । तदालम्बनतया कर्णाटका अत्र निर्दिष्टाः । शत्रुभटेषु
वर्णिता हतानुकारित्वादयो विकृतचेष्टाः एतद्रसोद्दीपका विभावाः ।
अनुभावा हर्षबाष्पादयः तत्सहकारिणोऽलसतादयश्च
न्नित्यनेन कर्णाटेषु व्यज्यन्ते । तैश्चर्व्यमाणो हासो हास्यतामयासीदिति
प्राणरक्षणार्थी प्रयतमानानां भटानां क्रोष्टभ्य: प्राण
भीतिस्तद्विरुद्धतया समुत्पन्नेत्यसंगतिरलङ्कारः । " अन्यत्कतु प्रवृत्तस्य
तद्विरुद्धकृतिस्तथा " इति तल्लक्षणात् ॥
पर्यहासय
संक्षेपः । अत्र
i
तेषां भयातिरेक़मेव वर्णयति –
.
विक्षेप्तुं विस्मृतैश्चर्म फलकै निमितप्लवाः ।
मृषैव केचिदतरन् मृगतृष्णातरङ्गिणीः ॥
विक्षेप्तुमिति ॥ केचित् अपरे कतिचन भटाः
"
259
11 65 11
। कर्तारः
इत्यर्थः ।
N
इव
केचित् कतिचन भटाः । कर्तारः । क्षितौ भूमौ युद्धभूमावित्यर्थः ।
निपतिताः अधो गताः तत्रत्यमृतशरीरैस्साकमधश्शयिता
तादृशाः । हतान् शत्रुभिनिहतान् अनुकर्तुम् विडम्बयितुम् त
स्थातुम् शीलमेषामिति ताच्छील्ये णिनिः । स्वप्राणरक्षणाय शत्रुभिर्यथा
न प्रत्यभिज्ञायन्ते तथा शवा इव चेष्टांदिराहित्येन स्थिता स्सन्त
इत्यर्थ: । क्रोष्टुः जम्बुकात् । ' सृगालवञ्चकक्रोष्टुफेरुफ़ेरवजम्बुका: '
इत्यमरः । विभाषा तृतीयादिष्वचि' इति क्रोष्टुशब्दस्य पक्षे तृज्व
15
(
द्भावः । भयेन भीत्या तदुत्पन्न भयेनेत्यर्थः । शववत् स्थितानिमान्
दृष्ट्वा कुणपा एवेति बुद्धया भक्षितुं प्रवृत्तेभ्यः फेरवेभ्यः प्राणभय
4
हास्यस्य च
1
मापन्ना इति भावः । 'भीतार्थानां भयहेतु ' रिति पञ्चमी । (तेन)
धावन्तः शीघ्रं गच्छन्तः । कर्णाटान् कर्णाटदेश्यान् कम्पराजबला
नीत्यर्थ: । ( तान् ) पर्यहासयन् स्वकृतचेष्टादिभिस्तेषु हासं जन
यामासुः हास्य।लम्बनभूतांस्तान् चक्रुरित्यर्थः । 'गत्यर्थे ' त्यणौ कर्तुः
णौ कर्मत्वम् । अत्र वीररसाङ्गतया हास्यो निबध्यते ।
हासः स्थयी । तदालम्बनतया कर्णाटका अत्र निर्दिष्टाः । शत्रुभटेषु
वर्णिता हतानुकारित्वादयो विकृतचेष्टाः एतद्रसोद्दीपका विभावाः ।
अनुभावा हर्षबाष्पादयः तत्सहकारिणोऽलसतादयश्च
न्नित्यनेन कर्णाटेषु व्यज्यन्ते । तैश्चर्व्यमाणो हासो हास्यतामयासीदिति
प्राणरक्षणार्थी प्रयतमानानां भटानां क्रोष्टभ्य: प्राण
भीतिस्तद्विरुद्धतया समुत्पन्नेत्यसंगतिरलङ्कारः । " अन्यत्कतु प्रवृत्तस्य
तद्विरुद्धकृतिस्तथा " इति तल्लक्षणात् ॥
पर्यहासय
संक्षेपः । अत्र
i
तेषां भयातिरेक़मेव वर्णयति –
.
विक्षेप्तुं विस्मृतैश्चर्म फलकै निमितप्लवाः ।
मृषैव केचिदतरन् मृगतृष्णातरङ्गिणीः ॥
विक्षेप्तुमिति ॥ केचित् अपरे कतिचन भटाः
"
259
11 65 11
। कर्तारः