मधुराविजयम् /379
This page has not been fully proofread.
244
मधुराविजये
तं तुङ्गभद्राकल्लोल शीकरासङ्गशीतलः ।
आनुकूल्येन यात्रार्थ माचकर्षेव मारुतः ॥
46 11
।
"
इत्यमरः ।
तं तुङ्गति ॥ तुङ्गा च भद्रा चेयं नदीति तुङ्गभद्रा । विशेषण,
विशेष्यभावस्य विवक्षाधीनत्वात्कर्मधारयः । तुंङ्गासहिता भद्रेति मध्य
पदलोपाद्वा । 'पुंवत्कर्मधारये' ति पुंवद्भावः । तस्याः कल्लोला:
महान्तस्तरङ्गाः । अथोमिंषु महत्सूल्लोलकल्लोलौ
तेषाम् शीकराः जलबिन्दवः । 'शीकरोऽम्बुकणः स्मृतः' इत्यमरः ।
तेषाम् आसङ्गः सम्मेलनम् तैस्सह सङ्गतिरित्यर्थः । तेन शीतलः
शिशिरः ।
शीतमस्यास्ती ' ति सिमादित्वाल्लच् । मारुतः मरुत् ।
कर्ता । प्रज्ञादित्वादण् । मारुतशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्तीति विक्रमादित्यः ।
' मरुत स्पर्शन: प्राणस्समीरो मारुतो मरुत्' इति ।
अनुकूल
भाव: आनुकूल्यम् आनुगुण्यम् प्रतिबन्धनिरासः तेन । यात्रार्थम्
यात्रानिमित्तम् जैत्रयावासिद्धयर्थमित्यर्थः । अर्थो विषयार्थनयोर्धन
'
कारणवस्तुषु । अभिधेये च शब्दानां निवृत्तौ
"
9
मेदिनी । तम् परागम् स्वयात्राप्रतिरोधिनमित्यर्थः । आचकर्ष बलादाहर
अपजहार अदृश्यतामनयदित्यर्थः । इवेति संभावनायाम् । नूनमित्यर्थः ।
पराग़ विनाशय्य शीतलो वायुस्तं सिषेवेति राज्ञश्शुभाशंसनं प्रस्तूयते ।
यथा लोककल्याणाय महता संरम्भेण गच्छन्तं महापुरुषं दुर्जनः
कश्चिदसूयया प्रतिबन्धसमुत्पादनेन तद्यानं प्रतिरोद्धुं प्रयतते निष्कारण
मेवं प्रवृत्तं तं सज्जनो बलीयान् कश्चिल्लोकहितकामनया महापुरुष
समाराधनेन तदनुग्रहं संपादयितुं च तं बलाद् गृह्णाति निरुपद्रवंच
तां यात्रां प्रवर्तयति तद्वदित्यर्थः । अत्र ' यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य
तिर्य चोऽपि सहायता ' मिति न्यायेन यात्राप्रतिबन्धिनं रेणुं नष्ट
प्रायमकरोद्वायुरिति संभावनया क्रियोत्प्रेक्षा । निमित्तज्ञाः यात्रायां
धूलिसम्मिलितवायोर्दुनिमित्तत्वं मृदुहितवायोस्सुनिमित्तत्वं चाभिदधति ।
(
"
मधुराविजये
तं तुङ्गभद्राकल्लोल शीकरासङ्गशीतलः ।
आनुकूल्येन यात्रार्थ माचकर्षेव मारुतः ॥
46 11
।
"
इत्यमरः ।
तं तुङ्गति ॥ तुङ्गा च भद्रा चेयं नदीति तुङ्गभद्रा । विशेषण,
विशेष्यभावस्य विवक्षाधीनत्वात्कर्मधारयः । तुंङ्गासहिता भद्रेति मध्य
पदलोपाद्वा । 'पुंवत्कर्मधारये' ति पुंवद्भावः । तस्याः कल्लोला:
महान्तस्तरङ्गाः । अथोमिंषु महत्सूल्लोलकल्लोलौ
तेषाम् शीकराः जलबिन्दवः । 'शीकरोऽम्बुकणः स्मृतः' इत्यमरः ।
तेषाम् आसङ्गः सम्मेलनम् तैस्सह सङ्गतिरित्यर्थः । तेन शीतलः
शिशिरः ।
शीतमस्यास्ती ' ति सिमादित्वाल्लच् । मारुतः मरुत् ।
कर्ता । प्रज्ञादित्वादण् । मारुतशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्तीति विक्रमादित्यः ।
' मरुत स्पर्शन: प्राणस्समीरो मारुतो मरुत्' इति ।
अनुकूल
भाव: आनुकूल्यम् आनुगुण्यम् प्रतिबन्धनिरासः तेन । यात्रार्थम्
यात्रानिमित्तम् जैत्रयावासिद्धयर्थमित्यर्थः । अर्थो विषयार्थनयोर्धन
'
कारणवस्तुषु । अभिधेये च शब्दानां निवृत्तौ
"
9
मेदिनी । तम् परागम् स्वयात्राप्रतिरोधिनमित्यर्थः । आचकर्ष बलादाहर
अपजहार अदृश्यतामनयदित्यर्थः । इवेति संभावनायाम् । नूनमित्यर्थः ।
पराग़ विनाशय्य शीतलो वायुस्तं सिषेवेति राज्ञश्शुभाशंसनं प्रस्तूयते ।
यथा लोककल्याणाय महता संरम्भेण गच्छन्तं महापुरुषं दुर्जनः
कश्चिदसूयया प्रतिबन्धसमुत्पादनेन तद्यानं प्रतिरोद्धुं प्रयतते निष्कारण
मेवं प्रवृत्तं तं सज्जनो बलीयान् कश्चिल्लोकहितकामनया महापुरुष
समाराधनेन तदनुग्रहं संपादयितुं च तं बलाद् गृह्णाति निरुपद्रवंच
तां यात्रां प्रवर्तयति तद्वदित्यर्थः । अत्र ' यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य
तिर्य चोऽपि सहायता ' मिति न्यायेन यात्राप्रतिबन्धिनं रेणुं नष्ट
प्रायमकरोद्वायुरिति संभावनया क्रियोत्प्रेक्षा । निमित्तज्ञाः यात्रायां
धूलिसम्मिलितवायोर्दुनिमित्तत्वं मृदुहितवायोस्सुनिमित्तत्वं चाभिदधति ।
(
"