मधुराविजयम् /374
This page has not been fully proofread.
चतुर्थ सर्गः
त्यनेन परागपातो गजानां मदजनक इति सूचितम् । अत एव शिशु
पालवधे - " महीयसां महति दिगन्तदन्तिनामनीकजे रजसि मुखानु
षङ्गिणि । विसारितामजहत कोकिलावलीमलीमसा जलदमदाम्बु
स्त्रियो जारेण तुष्यन्ति
"}
राजयः ॥ इति वर्ण्यते । महाभारते च
गावस्स्वच्छन्दचारतः । कुञ्जराः पांसुवर्षेण ब्राह्मणाः परनिन्दया "
इति स्मर्यंते । ( तम् ) उत्प्रेक्ष्य संभाव्य पुरत एव समालोच्य ।
भाविनोऽनर्थस्य पुरस्तादेव प्रतिक्रियाचरणं प्रेक्षावतां लक्षणमिति धियेति
भाव: । प्राय इति संभावनायाम् । तथाकृत्वेवेत्यर्थः । सिन्धुरेन्द्राणाम्
ग़जश्रेष्ठाणाम् मदगजानामित्यर्थ: । ( तेषाम् ) मदधारा: दानप्रवाहाः
तेषाम् सिराः धमन्यः । जन्यजनकभावे षष्ठी । तदुत्पादक़ा नाड्य
इत्यर्थः । तेषाम् मुखम् अग्रभगम् द्वारम् । जातावेकवचनम् ।
तद्वाराणीत्यर्थः । मदोत्पत्तिस्थानानि च करिणा मेवमुक्तानि ग़जशास्त्रे -
"}
करात्कटाभ्यां नेत्राभ्यां मेढच्चापि मदस्रुति: " (पालकाप्यसंहिता) ।
करात् नासारन्ध्राभ्यामित्यर्थः ।
इति । (तानि ) रुरोध अवा
रुन्धत् तान्याच्छादयामसेत्यर्थः । अत्र परागस्य करिमदस्थानावरोधे
भाविस्वनाशोत्प्रेक्षणं हेतुत्वेन संभाव्यत इति क्रियोत्प्रेक्षा अनया च
परागेण भाविस्वनाशनिवारणार्थे कृतं दन्तिमदस्थानाच्छादनं तन्मदो
त्पादकत्वेन स्वविनाशसम्पादि संजातमित्यसंगत्यलङ्कारो ध्वन्यत
इत्यलङ्कारेणालङ्कारध्वनिरपि । आगामिना' इत्यनेन स्वप्रयत्नविरुद्ध
कृतिश्च गम्यत एव । असंगतेर्लक्षणं तु – " अन्यत्कर्तु प्रवृत्तस्य तद्विरुद्ध
कृतिस्तथा " इति ॥
-
▼
(
धर्मांशुकिरणग्रासा परितप्त इवाधिकम् ।
अगाहत महाम्भोधी नवनीक्षोदसंचयः ॥
-
11 41
239
घर्मेति ॥ अवन्याः भूम्याः क्षोद चूर्ण: रज इत्यर्थः । तस्य
संचय: रजोराशिः । घर्मांशुः तीक्ष्णांशुः
तस्य किरणा: तीक्ष्णा इति
त्यनेन परागपातो गजानां मदजनक इति सूचितम् । अत एव शिशु
पालवधे - " महीयसां महति दिगन्तदन्तिनामनीकजे रजसि मुखानु
षङ्गिणि । विसारितामजहत कोकिलावलीमलीमसा जलदमदाम्बु
स्त्रियो जारेण तुष्यन्ति
"}
राजयः ॥ इति वर्ण्यते । महाभारते च
गावस्स्वच्छन्दचारतः । कुञ्जराः पांसुवर्षेण ब्राह्मणाः परनिन्दया "
इति स्मर्यंते । ( तम् ) उत्प्रेक्ष्य संभाव्य पुरत एव समालोच्य ।
भाविनोऽनर्थस्य पुरस्तादेव प्रतिक्रियाचरणं प्रेक्षावतां लक्षणमिति धियेति
भाव: । प्राय इति संभावनायाम् । तथाकृत्वेवेत्यर्थः । सिन्धुरेन्द्राणाम्
ग़जश्रेष्ठाणाम् मदगजानामित्यर्थ: । ( तेषाम् ) मदधारा: दानप्रवाहाः
तेषाम् सिराः धमन्यः । जन्यजनकभावे षष्ठी । तदुत्पादक़ा नाड्य
इत्यर्थः । तेषाम् मुखम् अग्रभगम् द्वारम् । जातावेकवचनम् ।
तद्वाराणीत्यर्थः । मदोत्पत्तिस्थानानि च करिणा मेवमुक्तानि ग़जशास्त्रे -
"}
करात्कटाभ्यां नेत्राभ्यां मेढच्चापि मदस्रुति: " (पालकाप्यसंहिता) ।
करात् नासारन्ध्राभ्यामित्यर्थः ।
इति । (तानि ) रुरोध अवा
रुन्धत् तान्याच्छादयामसेत्यर्थः । अत्र परागस्य करिमदस्थानावरोधे
भाविस्वनाशोत्प्रेक्षणं हेतुत्वेन संभाव्यत इति क्रियोत्प्रेक्षा अनया च
परागेण भाविस्वनाशनिवारणार्थे कृतं दन्तिमदस्थानाच्छादनं तन्मदो
त्पादकत्वेन स्वविनाशसम्पादि संजातमित्यसंगत्यलङ्कारो ध्वन्यत
इत्यलङ्कारेणालङ्कारध्वनिरपि । आगामिना' इत्यनेन स्वप्रयत्नविरुद्ध
कृतिश्च गम्यत एव । असंगतेर्लक्षणं तु – " अन्यत्कर्तु प्रवृत्तस्य तद्विरुद्ध
कृतिस्तथा " इति ॥
-
▼
(
धर्मांशुकिरणग्रासा परितप्त इवाधिकम् ।
अगाहत महाम्भोधी नवनीक्षोदसंचयः ॥
-
11 41
239
घर्मेति ॥ अवन्याः भूम्याः क्षोद चूर्ण: रज इत्यर्थः । तस्य
संचय: रजोराशिः । घर्मांशुः तीक्ष्णांशुः
तस्य किरणा: तीक्ष्णा इति