मधुराविजयम् /366
This page has not been fully proofread.
चतुर्थसर्गः
"
संभूतैः एकीभूय स्थितैः व्यूहरचनासंनिवेश विशेषैनिवेशितैरिति यावत् ।
साहित्ये संभवत्यसौ " इति भट्टमल्लः । तादृशैः । संख्याम् गणनाम्
अतिलजयन्ति अतिक्रम्य गच्छन्तीति तथाविधं असंख्याकरित्यर्थः ।
सैन्यैः सेनाभिः षड्विधैर्बलैरपीत्यर्थः । षड्विधबलान्येवं कथितान्यन्यत्र -
" मौलं भृतं सुहृच्छ्रेणीद्विषदाटविकं बलम् " इति । तल्लक्षणं तु
संक्षेपत एवमुक्तम्
" गर्भदासादि स्थायि मौलं बलम् । वेतना
वर्जितः भृतम् । सुहृत्प्रेषितं सुहृद्वलम् । जनपदेभ्य आनीतं श्रेणी
बलम् । केनचिद्विषता सह युद्धे द्विषदन्तरेण प्रेषितं द्विषद्वलम् ।
आटविक किरातादिवलम् । इति । अतएव रघुदण्डयात्रावसरे
:
"
सर्वनाम्नां
" षड़विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया ' इत्याह कालिदासः ।
तथाविधैः । अन्तर्हितः तिरोधानं गतः अदृश्यतां प्राप्तः आच्छादित
इति यावत् । वृक्षप्रचलनन्यायेन देवदत्तस्य गुरुकुल मित्यादाविव समुदाय
संबन्धेऽपि साकाङ्क्षत्वेन तदवयवसंबन्धो न दुष्टः । यथाह भर्तृहरि :-
समुदायेन संबन्धो येषां गुरुकुलादिना । संस्पृश्यावयवांस्ते तु युज्यन्ते
तद्वता सह
इति । तादृक् । सः तावान् अपरिमित इत्यर्थः ।
बुद्धिस्थपरामर्शकत्वात्तच्छब्दोऽयं वक्तृविवक्षितं परिमाण
मभिधत्त इत्यपरिमितार्थकतास्य । (तथाविध :) आभोग: गृहबहिर्द्वारप्रन्त
प्रदेशः तद्वैपुल्यं वा यस्य तम् । " यथायमाभोगस्तपस्विनाम्
इत्यादौ प्रान्तप्रदेशार्थकताप्याभोगस्य दृष्टा । ( तादृशम् ) गृहस्य राज
सदनस्य गोपुरम् पुरद्वारम् तदवधिकं राजगृहबहिर्द्वारमित्यर्थः । तत्
अत्यगात् अतिचक्राम । सैन्यैस्साकं तद्वहिर्जगामेति तारपयर्थः । शुभ
मुहूर्ते सोऽश्वमारुह्य निवेदित विजयैश्शुभनिमित्तैस्सोत्साहं प्रतस्थे जैत्र
यात्रायै ससैन्य इति सारोंऽशः ॥
-
प्रकथ्यन्ते -
-
23r
राज्ञि प्रस्थिते निर्वर्त्यमाना राजमर्यादाः अद्य श्लोकत्रयेण
"
संभूतैः एकीभूय स्थितैः व्यूहरचनासंनिवेश विशेषैनिवेशितैरिति यावत् ।
साहित्ये संभवत्यसौ " इति भट्टमल्लः । तादृशैः । संख्याम् गणनाम्
अतिलजयन्ति अतिक्रम्य गच्छन्तीति तथाविधं असंख्याकरित्यर्थः ।
सैन्यैः सेनाभिः षड्विधैर्बलैरपीत्यर्थः । षड्विधबलान्येवं कथितान्यन्यत्र -
" मौलं भृतं सुहृच्छ्रेणीद्विषदाटविकं बलम् " इति । तल्लक्षणं तु
संक्षेपत एवमुक्तम्
" गर्भदासादि स्थायि मौलं बलम् । वेतना
वर्जितः भृतम् । सुहृत्प्रेषितं सुहृद्वलम् । जनपदेभ्य आनीतं श्रेणी
बलम् । केनचिद्विषता सह युद्धे द्विषदन्तरेण प्रेषितं द्विषद्वलम् ।
आटविक किरातादिवलम् । इति । अतएव रघुदण्डयात्रावसरे
:
"
सर्वनाम्नां
" षड़विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया ' इत्याह कालिदासः ।
तथाविधैः । अन्तर्हितः तिरोधानं गतः अदृश्यतां प्राप्तः आच्छादित
इति यावत् । वृक्षप्रचलनन्यायेन देवदत्तस्य गुरुकुल मित्यादाविव समुदाय
संबन्धेऽपि साकाङ्क्षत्वेन तदवयवसंबन्धो न दुष्टः । यथाह भर्तृहरि :-
समुदायेन संबन्धो येषां गुरुकुलादिना । संस्पृश्यावयवांस्ते तु युज्यन्ते
तद्वता सह
इति । तादृक् । सः तावान् अपरिमित इत्यर्थः ।
बुद्धिस्थपरामर्शकत्वात्तच्छब्दोऽयं वक्तृविवक्षितं परिमाण
मभिधत्त इत्यपरिमितार्थकतास्य । (तथाविध :) आभोग: गृहबहिर्द्वारप्रन्त
प्रदेशः तद्वैपुल्यं वा यस्य तम् । " यथायमाभोगस्तपस्विनाम्
इत्यादौ प्रान्तप्रदेशार्थकताप्याभोगस्य दृष्टा । ( तादृशम् ) गृहस्य राज
सदनस्य गोपुरम् पुरद्वारम् तदवधिकं राजगृहबहिर्द्वारमित्यर्थः । तत्
अत्यगात् अतिचक्राम । सैन्यैस्साकं तद्वहिर्जगामेति तारपयर्थः । शुभ
मुहूर्ते सोऽश्वमारुह्य निवेदित विजयैश्शुभनिमित्तैस्सोत्साहं प्रतस्थे जैत्र
यात्रायै ससैन्य इति सारोंऽशः ॥
-
प्रकथ्यन्ते -
-
23r
राज्ञि प्रस्थिते निर्वर्त्यमाना राजमर्यादाः अद्य श्लोकत्रयेण