मधुराविजयम् /354
This page has not been fully proofread.
चतुर्थ सर्गः
पोषित इति ॥ हयाः अश्वाः तेषाम् हेषाभिः हेषाभिः
निस्वनैः अश्वध्वनिभिरित्यर्थ: । 'हेषा हेषा च निस्वन' इत्यमरः ।
पोषितः वर्धितः । पुष पुष्टौ – ण्यन्तात्कर्मणि क्तः । किञ्च । गजा
नाम् करिणाम् बृहितैः गर्जितैः घीङ्कारैः गजध्वनिभिरित्यर्थः ।
बृहितः एधितः । बृह बृहि - वृद्धौ पूर्ववत् क्तः । किञ्च । तूर्याणि
वन पहादीनि । तेषाम् निध्वानैः निस्स्वनैः वाद्यजनितैर्महा
ध्वनिभिरित्यर्थः। वर्धितः वृद्धि नयितः कोलाहलः कलकलध्वनिः ।
— कोलाहल: कलकल ' इत्यमरः । ( इत्थं बहुधा संजातो महान् ध्वनिः)
कोऽपि अपूर्व यदा कदापि यैः कैरपि न श्रुत इत्यर्थ: । तादृशस्सन् ।
अभूत् अजायत । राज्ञां दण्डयात्रां प्रति मानसोल्लासः एवमाह - -
"ब्रजेदब्धिरिवाक्षोभ्यो निगरन्नरिवाहिनी । शूराणां सिंहनादैश्च द्वेषा
रावैश्च वाजिनाम् । महारथमहाध्वा नैर्मातङ्गघनगर्जितैः ॥" इति ॥
॥
नायकप्रस्थानमितो वर्णयितुमुपक्रमते
-
ततो धृतसमायोग स्समयज्ञो महीपतिः ।
हितैः पुरोहितर्यात्रा मुहूर्त प्रत्यवेक्षत ।
219
॥ 17 ॥
समयः कार्य
"
इगुपधज्ञा
तत इति ॥ ततः इत्थं सेनासन्नाहानन्तरम् ।
सिद्धेस्समुचितः कालः । जानाति वेत्तीति समयज्ञः ।
प्रीकिर : ' इति कः । अनेन शास्त्रार्थकुशलत्वं राज्ञस्सूच्यते । तादृशः ।
महीपतिः राजा । कर्ता । धृतः गृहीतः आदरेण स्वीकृतः समायोगः
गन्धमाल्यादिरूपा स्वस्मै समर्पिता उपदा येन तथोक्तः । तथाभूतस्सन् ।
हितैः हितवादिभिः स्वहिताभिलाषिभिराप्तैरित्यर्थः । तादृशैः । पुरः
अग्रे धीयन्ते सर्वकार्येषु प्रमाणत्वेन निक्षिप्यन्त इति पुरोहिताः
पुरोधसः कुलगुरवः । ' पुरोधास्तु पुरोहित' इत्यमरः । तैः । सहार्थे
तृतीया । तैस्साकमित्यर्थः । यात्रा मुहूर्तम्- यात्रायाः तदर्थे मुहूर्तम्
पोषित इति ॥ हयाः अश्वाः तेषाम् हेषाभिः हेषाभिः
निस्वनैः अश्वध्वनिभिरित्यर्थ: । 'हेषा हेषा च निस्वन' इत्यमरः ।
पोषितः वर्धितः । पुष पुष्टौ – ण्यन्तात्कर्मणि क्तः । किञ्च । गजा
नाम् करिणाम् बृहितैः गर्जितैः घीङ्कारैः गजध्वनिभिरित्यर्थः ।
बृहितः एधितः । बृह बृहि - वृद्धौ पूर्ववत् क्तः । किञ्च । तूर्याणि
वन पहादीनि । तेषाम् निध्वानैः निस्स्वनैः वाद्यजनितैर्महा
ध्वनिभिरित्यर्थः। वर्धितः वृद्धि नयितः कोलाहलः कलकलध्वनिः ।
— कोलाहल: कलकल ' इत्यमरः । ( इत्थं बहुधा संजातो महान् ध्वनिः)
कोऽपि अपूर्व यदा कदापि यैः कैरपि न श्रुत इत्यर्थ: । तादृशस्सन् ।
अभूत् अजायत । राज्ञां दण्डयात्रां प्रति मानसोल्लासः एवमाह - -
"ब्रजेदब्धिरिवाक्षोभ्यो निगरन्नरिवाहिनी । शूराणां सिंहनादैश्च द्वेषा
रावैश्च वाजिनाम् । महारथमहाध्वा नैर्मातङ्गघनगर्जितैः ॥" इति ॥
॥
नायकप्रस्थानमितो वर्णयितुमुपक्रमते
-
ततो धृतसमायोग स्समयज्ञो महीपतिः ।
हितैः पुरोहितर्यात्रा मुहूर्त प्रत्यवेक्षत ।
219
॥ 17 ॥
समयः कार्य
"
इगुपधज्ञा
तत इति ॥ ततः इत्थं सेनासन्नाहानन्तरम् ।
सिद्धेस्समुचितः कालः । जानाति वेत्तीति समयज्ञः ।
प्रीकिर : ' इति कः । अनेन शास्त्रार्थकुशलत्वं राज्ञस्सूच्यते । तादृशः ।
महीपतिः राजा । कर्ता । धृतः गृहीतः आदरेण स्वीकृतः समायोगः
गन्धमाल्यादिरूपा स्वस्मै समर्पिता उपदा येन तथोक्तः । तथाभूतस्सन् ।
हितैः हितवादिभिः स्वहिताभिलाषिभिराप्तैरित्यर्थः । तादृशैः । पुरः
अग्रे धीयन्ते सर्वकार्येषु प्रमाणत्वेन निक्षिप्यन्त इति पुरोहिताः
पुरोधसः कुलगुरवः । ' पुरोधास्तु पुरोहित' इत्यमरः । तैः । सहार्थे
तृतीया । तैस्साकमित्यर्थः । यात्रा मुहूर्तम्- यात्रायाः तदर्थे मुहूर्तम्