मधुराविजयम् /349
This page has not been fully proofread.
मधुराविजये
राज्ञः अपत्यानि पुमांस: राजन्याः क्षत्त्रियाः सामन्तराजा इत्यर्थः ।
'मूर्धाभिषिक्तो राजन्यो बाहुजः क्षत्त्रियः पुमान्' इत्यमरः । 'राजश्वशुरा'
दिति यत् । ' ये चाभावकर्मणो' रिति प्रकृतिभावः । प्रस्थानम् योत्रा
जैत्रयात्रेत्यर्थः । 'यात्रा व्रज्याभिनिर्याणं प्रस्थानं गमनं गम' इत्य
मरः । तस्य उचितम् अर्हम् जैत्रयातोचितमित्यर्थ: । ( तादृशम् )
आकल्पम् नेपथ्यम् वस्त्रमाल्यादिभिः कृतमलङ्कारम् । 'आकल्पवेषौ
नेपथ्यं प्रतिकर्म प्रसाधन' मित्यमरः । तत् बिभ्राणाः दधानास्सन्तः ।
तोरणम् गृहद्वारबाह्यभागः । 'तोरणं तु बहिर्द्वार' मित्यमरः । तस्य
अभ्यर्णम् समीपदेशः । तस्मिन् । नृपालम् राजानम् कम्पभूपमित्यर्थः ।
प्रत्यपालयन् अन्वपालयन् निरैक्षन्त । सन्नद्धा: राजागमनमभिलषन्त
स्सकुतूहलं तत्र स्थितास्ते इति भावः । 'प्रतीक्षते प्रतीक्षायां स्युरा
गमयते तथा । अनुपालयतीत्येते प्रतिपालयतीति च' इति भट्टमल्लः ॥
राजद्वारि मण्डलेश्वरैरलंकृतं सैन्यं वर्णयति -
सेनासरित्सिताम्भोजैर्जयश्री केलिदर्पणैः ।
अस्तावकाशमाकाश मातपत्रैरजायत ॥
सेनेति ॥ · सेना सैन्यम् । तदेव सरित् नदी ।
(
214
12 11
अथ नदी
सरि' दित्यमरः । तस्याम् सिताम्भोजानि पुण्डरीकाणि धवलपद्मानि ।
पुण्डरीकं सिताम्भोज' मित्यमरः । तैः तद्रूपैः तथा भूतैः । श्वेत
च्छत्रधारित्वाद्राज्ञामेवमुक्तिः । किञ्च । जय एव श्री
विजयलक्ष्मीः ।
"
तस्याः केलयः सविलासक्रीडा: तासाम् दर्पणानि मुकुराणि प्रतिफल
नाधिकरणानि । सैन्ये विहरन्त्याः विजयलक्ष्म्यास्स विलासविहरणानि
सर्वाण्यप्यत्र प्रतिफलन्तीति तदाश्रयाण्येतानीत्युच्यन्ते ।
।
लक्ष्मीरूपेति प्रसिद्धिः । अतएव
छत्रच्छाया
" उरस्यपर्याप्तनिवेशभागा प्रौढी
भविष्यन्तमुदीक्षमाणा । संजातलज्जेव तमातपत्रच्छायाच्छलेनोपजुगूह
लक्ष्मी: "
इति श्लोकव्याख्यावसरे 'छत्रच्छाया लक्ष्मीरू' पेति मल्लि
-
राज्ञः अपत्यानि पुमांस: राजन्याः क्षत्त्रियाः सामन्तराजा इत्यर्थः ।
'मूर्धाभिषिक्तो राजन्यो बाहुजः क्षत्त्रियः पुमान्' इत्यमरः । 'राजश्वशुरा'
दिति यत् । ' ये चाभावकर्मणो' रिति प्रकृतिभावः । प्रस्थानम् योत्रा
जैत्रयात्रेत्यर्थः । 'यात्रा व्रज्याभिनिर्याणं प्रस्थानं गमनं गम' इत्य
मरः । तस्य उचितम् अर्हम् जैत्रयातोचितमित्यर्थ: । ( तादृशम् )
आकल्पम् नेपथ्यम् वस्त्रमाल्यादिभिः कृतमलङ्कारम् । 'आकल्पवेषौ
नेपथ्यं प्रतिकर्म प्रसाधन' मित्यमरः । तत् बिभ्राणाः दधानास्सन्तः ।
तोरणम् गृहद्वारबाह्यभागः । 'तोरणं तु बहिर्द्वार' मित्यमरः । तस्य
अभ्यर्णम् समीपदेशः । तस्मिन् । नृपालम् राजानम् कम्पभूपमित्यर्थः ।
प्रत्यपालयन् अन्वपालयन् निरैक्षन्त । सन्नद्धा: राजागमनमभिलषन्त
स्सकुतूहलं तत्र स्थितास्ते इति भावः । 'प्रतीक्षते प्रतीक्षायां स्युरा
गमयते तथा । अनुपालयतीत्येते प्रतिपालयतीति च' इति भट्टमल्लः ॥
राजद्वारि मण्डलेश्वरैरलंकृतं सैन्यं वर्णयति -
सेनासरित्सिताम्भोजैर्जयश्री केलिदर्पणैः ।
अस्तावकाशमाकाश मातपत्रैरजायत ॥
सेनेति ॥ · सेना सैन्यम् । तदेव सरित् नदी ।
(
214
12 11
अथ नदी
सरि' दित्यमरः । तस्याम् सिताम्भोजानि पुण्डरीकाणि धवलपद्मानि ।
पुण्डरीकं सिताम्भोज' मित्यमरः । तैः तद्रूपैः तथा भूतैः । श्वेत
च्छत्रधारित्वाद्राज्ञामेवमुक्तिः । किञ्च । जय एव श्री
विजयलक्ष्मीः ।
"
तस्याः केलयः सविलासक्रीडा: तासाम् दर्पणानि मुकुराणि प्रतिफल
नाधिकरणानि । सैन्ये विहरन्त्याः विजयलक्ष्म्यास्स विलासविहरणानि
सर्वाण्यप्यत्र प्रतिफलन्तीति तदाश्रयाण्येतानीत्युच्यन्ते ।
।
लक्ष्मीरूपेति प्रसिद्धिः । अतएव
छत्रच्छाया
" उरस्यपर्याप्तनिवेशभागा प्रौढी
भविष्यन्तमुदीक्षमाणा । संजातलज्जेव तमातपत्रच्छायाच्छलेनोपजुगूह
लक्ष्मी: "
इति श्लोकव्याख्यावसरे 'छत्रच्छाया लक्ष्मीरू' पेति मल्लि
-