मधुराविजयम् /314
This page has not been fully proofread.
तृतीयसर्गः
गमः । महान्ति पातकान्याहुस्संसर्गश्चापि तैस्सह ॥ " इति ॥
व्यसनेषु कामजगणं विशदय्य, क्रोधजगणं विशदयति
च प्रथमतो वाक्पारुष्यं प्रतिषेधति
-
हितानि कुर्वन्नपि नानुरक्तये
जनस्य जल्पन् परुषं रुषा नृपः ।
पयांसि वर्षन्नपि किं न भीषणः
कठोरविस्फूर्जथुर्गाजतो घनः ॥
"(
-
॥ 31 ।
हितानीति ॥ नृपः राजा हितानि हितकराणि श्रेयस्सम्पा
दान कार्याणि । जनस्य जनसमूहस्य लोकस्य । कुर्वन् आचरत्नपि ।
रुषा रोषेण क्रोधेन । ( भागुरिमतेन टापि रुषा इत्याकारान्तोऽपि
साधु: । अतएव 'क्रोधो भाम: क्रुधा रुषा' इति शब्दार्णवः ।)
हेतौ तृतीया । परुषम् तीक्ष्णम् परमन:पीडाजनकम् वचनमित्यर्थः ।
तत् जल्पन् व्याहरन् वदन् । अनुरक्तये अनुरागाय प्रीतये अनुरक्ति
सम्पादितुम् । न नभवति प्रजाप्रीतिभाजनं भवितुं नार्हतीत्यर्थः ।
"क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिन' इति चतुर्थी । यद्वा । 'क्लृपे
सम्पद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या' इति क्लृपेरर्थनिर्देशाच्चतुर्थी । तथा
च माघः शोभायै विपदि सदाश्रिता भवन्ति " इति ।
भाषणं यतो लोकविद्वेषकरमतः प्रजापालकस्य राज्ञस्तद्वर्जनमवश्य
परुष
179
-
तत्र
कर्तव्यमिति भावः । तत्र दृष्टान्तं प्रदर्शयति
"
'घनं
घनः मेघः
सान्द्रं घनं वाद्यं । घनो मुस्तो घनोऽम्बुदः' इति विश्वः । पयांसि
प्राणधारणहेतूनि जलानि जलमित्यर्थः । पयः कीलालममृतं जीवनं
भुवनं वन'
।
मित्यमरः । उद्भूतावयवविवक्षया बहुता । वर्षन्
शेषे षष्ठी । कठोर: कठिन: क्रूरः
मुश्चन् ददत्रपि जनस्येत्येव ।
6
भयंकरः । 'कॠखटं कठिनं क्रूरं कठोरं निष्ठुर दृढम्' इत्यमरः ।
गमः । महान्ति पातकान्याहुस्संसर्गश्चापि तैस्सह ॥ " इति ॥
व्यसनेषु कामजगणं विशदय्य, क्रोधजगणं विशदयति
च प्रथमतो वाक्पारुष्यं प्रतिषेधति
-
हितानि कुर्वन्नपि नानुरक्तये
जनस्य जल्पन् परुषं रुषा नृपः ।
पयांसि वर्षन्नपि किं न भीषणः
कठोरविस्फूर्जथुर्गाजतो घनः ॥
"(
-
॥ 31 ।
हितानीति ॥ नृपः राजा हितानि हितकराणि श्रेयस्सम्पा
दान कार्याणि । जनस्य जनसमूहस्य लोकस्य । कुर्वन् आचरत्नपि ।
रुषा रोषेण क्रोधेन । ( भागुरिमतेन टापि रुषा इत्याकारान्तोऽपि
साधु: । अतएव 'क्रोधो भाम: क्रुधा रुषा' इति शब्दार्णवः ।)
हेतौ तृतीया । परुषम् तीक्ष्णम् परमन:पीडाजनकम् वचनमित्यर्थः ।
तत् जल्पन् व्याहरन् वदन् । अनुरक्तये अनुरागाय प्रीतये अनुरक्ति
सम्पादितुम् । न नभवति प्रजाप्रीतिभाजनं भवितुं नार्हतीत्यर्थः ।
"क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिन' इति चतुर्थी । यद्वा । 'क्लृपे
सम्पद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या' इति क्लृपेरर्थनिर्देशाच्चतुर्थी । तथा
च माघः शोभायै विपदि सदाश्रिता भवन्ति " इति ।
भाषणं यतो लोकविद्वेषकरमतः प्रजापालकस्य राज्ञस्तद्वर्जनमवश्य
परुष
179
-
तत्र
कर्तव्यमिति भावः । तत्र दृष्टान्तं प्रदर्शयति
"
'घनं
घनः मेघः
सान्द्रं घनं वाद्यं । घनो मुस्तो घनोऽम्बुदः' इति विश्वः । पयांसि
प्राणधारणहेतूनि जलानि जलमित्यर्थः । पयः कीलालममृतं जीवनं
भुवनं वन'
।
मित्यमरः । उद्भूतावयवविवक्षया बहुता । वर्षन्
शेषे षष्ठी । कठोर: कठिन: क्रूरः
मुश्चन् ददत्रपि जनस्येत्येव ।
6
भयंकरः । 'कॠखटं कठिनं क्रूरं कठोरं निष्ठुर दृढम्' इत्यमरः ।