मधुराविजयम् /256
This page has not been fully proofread.
121
द्वितीयसर्गः
काल इति ॥ कलौ तदाख्ये काले समये कलियुगे इत्यर्थः ।
अन्तयतीत्यन्तकः । अन्तशब्दात्तत्करोतीति ण्यन्ताण्ण्वुल् । असुराणाम्
तस्य अन्यम्,
राक्षसानाम् अन्तकः नाशकः दैत्यारिः विष्णुः ।
कल्केरितरत्
"
एकादशावतारम् विसदृशं च । 'अन्योऽसदृशेतरयोः
इति हैमः । अपिशब्दो विरोधे । यवनसंहाराद्याचरणेन तत्सदृशमप्या
कारेण तदसदृशमित्यर्थः । अवतारः अवतरति अवरोहति भूलोकाय
'अवे
अस्मिन् इति अवतारः । अवतरणाश्रया मूर्तिरित्यर्थः । तम्
त्ऋस्त्रो' रिति घञ् । प्रकाशयन्तीम् प्रकटयन्तीम् लोके प्रथयन्तीम् ।
कथमित्यत आह अचञ्चला स्थिरा न तु क्षणिका नित्यं प्रकाश
मानेत्यर्थः । श्रीः अङ्गलक्ष्मगता शोभा सैव । अचञ्चला नित्यान
पायिनी श्री लक्ष्मीः विष्णुप्रिया । ' शोभासंपत्तिपद्मासु लक्ष्मीरश्रीरपि
कथ्यते' इति कोशः । तया तदुपलक्षिता । उपलक्षणे तृतीया । अत
एव - तडित् विद्युत् 'तडित्सौदामिनी विद्युत्' इत्यमरः । तदुपल
क्षिता तथा विराजमाना । अभ्रलेखा मेघपङ्क्तिः तथोक्ता ताम् ।
तथाभूतां स्थितामित्यर्थः । श्रीवत्स इव मुद्रा श्रीवत्साकारभङ्कम
शिशुसंबन्धि अङ्गचिह्नम् तदेव श्रीवत्समुद्रा विष्णोः श्रीवत्साख्यं
'उरो वत्सं च
( वक्षसि स्थितं ) लक्ष्म । ताम् । उरसा वक्षसा ।
"
"
वक्षश्च
इत्यमरः ।
दधानम्
कल्केरेतादृक्श्रीश्रीवत्स
वहन्तम् ।
लक्ष्मणी वक्षसि न स्त इति तस्मादपि विष्णोविभूत्यतिशयोऽस्मिन्
कविप्रौढोक्त्या सुष्ठु सम्पद्यते । स्ववक्षस्थलेऽङ्क दधत्तदीयश्रिया नित्यं
भासमानोऽयं कुमारस्साक्षाल्लक्ष्म्या साकं प्रद्योतमानं श्रीवत्सलक्ष्म
वक्षसि समुद्वहन्तं विष्णुमनुकुर्वाणो कल्क्यवताराद्विसदृशम तिशयितं
मूर्त्यन्तरं बिभ्राणस्सन्नचलां दीप्तिमुद्वहन्त्या विद्युता विराजमान
मम्भोधरमनुकरोतीति परमार्थः । श्रीवत्सलक्ष्मवत् शिशोरङ्गलक्ष्म
विनीलम् । तदीयश्रीश्च श्रिया लक्ष्मीशोभयोरैक्य मित्यैक्यमाक
लथ्य तटित्वता जलमुचा साम्यमापति भेदप्रधानसादृश्यमूलकस्य रूप
"
द्वितीयसर्गः
काल इति ॥ कलौ तदाख्ये काले समये कलियुगे इत्यर्थः ।
अन्तयतीत्यन्तकः । अन्तशब्दात्तत्करोतीति ण्यन्ताण्ण्वुल् । असुराणाम्
तस्य अन्यम्,
राक्षसानाम् अन्तकः नाशकः दैत्यारिः विष्णुः ।
कल्केरितरत्
"
एकादशावतारम् विसदृशं च । 'अन्योऽसदृशेतरयोः
इति हैमः । अपिशब्दो विरोधे । यवनसंहाराद्याचरणेन तत्सदृशमप्या
कारेण तदसदृशमित्यर्थः । अवतारः अवतरति अवरोहति भूलोकाय
'अवे
अस्मिन् इति अवतारः । अवतरणाश्रया मूर्तिरित्यर्थः । तम्
त्ऋस्त्रो' रिति घञ् । प्रकाशयन्तीम् प्रकटयन्तीम् लोके प्रथयन्तीम् ।
कथमित्यत आह अचञ्चला स्थिरा न तु क्षणिका नित्यं प्रकाश
मानेत्यर्थः । श्रीः अङ्गलक्ष्मगता शोभा सैव । अचञ्चला नित्यान
पायिनी श्री लक्ष्मीः विष्णुप्रिया । ' शोभासंपत्तिपद्मासु लक्ष्मीरश्रीरपि
कथ्यते' इति कोशः । तया तदुपलक्षिता । उपलक्षणे तृतीया । अत
एव - तडित् विद्युत् 'तडित्सौदामिनी विद्युत्' इत्यमरः । तदुपल
क्षिता तथा विराजमाना । अभ्रलेखा मेघपङ्क्तिः तथोक्ता ताम् ।
तथाभूतां स्थितामित्यर्थः । श्रीवत्स इव मुद्रा श्रीवत्साकारभङ्कम
शिशुसंबन्धि अङ्गचिह्नम् तदेव श्रीवत्समुद्रा विष्णोः श्रीवत्साख्यं
'उरो वत्सं च
( वक्षसि स्थितं ) लक्ष्म । ताम् । उरसा वक्षसा ।
"
"
वक्षश्च
इत्यमरः ।
दधानम्
कल्केरेतादृक्श्रीश्रीवत्स
वहन्तम् ।
लक्ष्मणी वक्षसि न स्त इति तस्मादपि विष्णोविभूत्यतिशयोऽस्मिन्
कविप्रौढोक्त्या सुष्ठु सम्पद्यते । स्ववक्षस्थलेऽङ्क दधत्तदीयश्रिया नित्यं
भासमानोऽयं कुमारस्साक्षाल्लक्ष्म्या साकं प्रद्योतमानं श्रीवत्सलक्ष्म
वक्षसि समुद्वहन्तं विष्णुमनुकुर्वाणो कल्क्यवताराद्विसदृशम तिशयितं
मूर्त्यन्तरं बिभ्राणस्सन्नचलां दीप्तिमुद्वहन्त्या विद्युता विराजमान
मम्भोधरमनुकरोतीति परमार्थः । श्रीवत्सलक्ष्मवत् शिशोरङ्गलक्ष्म
विनीलम् । तदीयश्रीश्च श्रिया लक्ष्मीशोभयोरैक्य मित्यैक्यमाक
लथ्य तटित्वता जलमुचा साम्यमापति भेदप्रधानसादृश्यमूलकस्य रूप
"