मधुराविजयम् /242
This page has not been fully proofread.
द्वितीय सर्गः
आने मुगिति मुक् । मत्वा बुद्धवा, भाव्यनर्थप्रतीकारस्यापि मन्त्र एव
साधनमिति सम्यगालोच्येत्यर्थः । धरन्तीति धराः ।
धराः पयोधराः मेघाः 'स्त्रीस्तनाब्दौ पयोधरा '
पचाद्यच् । पयसां
वित्यमरः । तैः
(
,
प्रयोज्यकर्तृभिः । दूतैरिति गम्यते । प्रेषिताः तद्द्वारा समीपं प्रापिता
इत्यर्थः । प्रपूर्वादिषेः कर्मणि क्तः । प्रोषितपुष्पवर्षा ' इति यथा
स्थितमातृकापाठे तु - प्रोषिताः वियुक्ताः वियोगं प्राप्ताः तेभ्यः
वियुज्य कुमारोपरि च्युताः तस्मै तद्द्वारा दत्ता इति यावत् । अर्थात्प
योधरेभ्यो दत्त्वा तै दर्दापिता इति यथा कथंचित्समन्वयः । प्रपूर्वा
द्वसेः
इसे: कर्तरि क्ते यजादित्वात्संप्रसारणम् । तथाभूताः । पुष्पाणां
वर्षाः वृष्टयः अविच्छिन्नकुसुमपरम्परा इत्यर्थः । ते यैस्ते तथोक्ताः ।
तादृशास्सन्तः । प्राक् पूर्वमेव अग्निदाहे जाते कूपखननस्यान्याय्यत्वादिति
भावः । संधानम् संधिम् स्वर्णादिदानपूर्वकप्रीत्युत्पादनकृतमैत्त्रीलक्षण
रूपां षड्गुणेष्वन्यतमाम् । संधीयतेऽनयेति करणे ल्युट् । अन्वतिष्ठन्
समाचरन्निवेति संभाव्यते । अतएव कौटिल्य आह " समज्यायोभ्यां
107
-
"
संदधीत होनेन विगृह्णीयात् इति । बलीयसाभियुक्तो दुर्बलस्सर्व
त्रानुप्रणतो वेतसधर्ममातिष्ठे' दिति च । भाविनमनर्थमपनेतुकामा:
दुर्बला देवतरवो बलवन्तं तेजस्विनं कुमारं वशीक़र्तुम् दूतीकृतपयो
धरमुखेन सर्वोत्कृष्टं स्वं संप्रेष्य तेन साकं मैत्नीं संपादयितुं प्रय
तन्त इत्यस्य कविप्रौढोक्तिसिद्धत्वादत्र क्रियोत्प्रेक्षा । कल्पवृक्षाणां
पुष्पवर्षणं प्रसिद्धम् कल्पद्रुमप्रसववृष्टिरभून्नभस्तश्शम्भोस्सुतस्य
शिरसि त्रिदशारिशत्रोः " " सन्तानकमयी वृष्टिर्भ वने चास्य पेतुषी
इत्यादिभिः । औदार्यमस्य कल्पवृक्षातिशायीति निष्कृष्टोऽर्थः ।
धरस्य कामरूपवत्त्वेन पुष्पवृष्टिः तस्मिन् सम्भाव्यत एवेति नातिशयो
क्तेरत्रावकाशः । अतएव "जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः "
" तत्र स्कन्दं नियतवसति पुष्पमेधीकृतात्मा पुष्पासारैस्स्नपयतु भवान्
व्योमगङ्गाजलार्द्रैः " इत्याद्याह कालिदास । देवतरूणां तेषां कुसुमानि
जल
"
"
"
आने मुगिति मुक् । मत्वा बुद्धवा, भाव्यनर्थप्रतीकारस्यापि मन्त्र एव
साधनमिति सम्यगालोच्येत्यर्थः । धरन्तीति धराः ।
धराः पयोधराः मेघाः 'स्त्रीस्तनाब्दौ पयोधरा '
पचाद्यच् । पयसां
वित्यमरः । तैः
(
,
प्रयोज्यकर्तृभिः । दूतैरिति गम्यते । प्रेषिताः तद्द्वारा समीपं प्रापिता
इत्यर्थः । प्रपूर्वादिषेः कर्मणि क्तः । प्रोषितपुष्पवर्षा ' इति यथा
स्थितमातृकापाठे तु - प्रोषिताः वियुक्ताः वियोगं प्राप्ताः तेभ्यः
वियुज्य कुमारोपरि च्युताः तस्मै तद्द्वारा दत्ता इति यावत् । अर्थात्प
योधरेभ्यो दत्त्वा तै दर्दापिता इति यथा कथंचित्समन्वयः । प्रपूर्वा
द्वसेः
इसे: कर्तरि क्ते यजादित्वात्संप्रसारणम् । तथाभूताः । पुष्पाणां
वर्षाः वृष्टयः अविच्छिन्नकुसुमपरम्परा इत्यर्थः । ते यैस्ते तथोक्ताः ।
तादृशास्सन्तः । प्राक् पूर्वमेव अग्निदाहे जाते कूपखननस्यान्याय्यत्वादिति
भावः । संधानम् संधिम् स्वर्णादिदानपूर्वकप्रीत्युत्पादनकृतमैत्त्रीलक्षण
रूपां षड्गुणेष्वन्यतमाम् । संधीयतेऽनयेति करणे ल्युट् । अन्वतिष्ठन्
समाचरन्निवेति संभाव्यते । अतएव कौटिल्य आह " समज्यायोभ्यां
107
-
"
संदधीत होनेन विगृह्णीयात् इति । बलीयसाभियुक्तो दुर्बलस्सर्व
त्रानुप्रणतो वेतसधर्ममातिष्ठे' दिति च । भाविनमनर्थमपनेतुकामा:
दुर्बला देवतरवो बलवन्तं तेजस्विनं कुमारं वशीक़र्तुम् दूतीकृतपयो
धरमुखेन सर्वोत्कृष्टं स्वं संप्रेष्य तेन साकं मैत्नीं संपादयितुं प्रय
तन्त इत्यस्य कविप्रौढोक्तिसिद्धत्वादत्र क्रियोत्प्रेक्षा । कल्पवृक्षाणां
पुष्पवर्षणं प्रसिद्धम् कल्पद्रुमप्रसववृष्टिरभून्नभस्तश्शम्भोस्सुतस्य
शिरसि त्रिदशारिशत्रोः " " सन्तानकमयी वृष्टिर्भ वने चास्य पेतुषी
इत्यादिभिः । औदार्यमस्य कल्पवृक्षातिशायीति निष्कृष्टोऽर्थः ।
धरस्य कामरूपवत्त्वेन पुष्पवृष्टिः तस्मिन् सम्भाव्यत एवेति नातिशयो
क्तेरत्रावकाशः । अतएव "जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः "
" तत्र स्कन्दं नियतवसति पुष्पमेधीकृतात्मा पुष्पासारैस्स्नपयतु भवान्
व्योमगङ्गाजलार्द्रैः " इत्याद्याह कालिदास । देवतरूणां तेषां कुसुमानि
जल
"
"
"