मधुराविजयम् /238
This page has not been fully proofread.
द्वितीय सर्गः
गम्यते । प्रालितानि सुष्ठु निणिक्तानि, परिशुद्धानि कृतानीति
च। तथाविधानीवेत्युत्प्रेक्षा । इवेति संभावनायाम् । क्षल शौच
कर्मणि इत्यस्माच्चुरादिण्यन्तात्कर्मणि क्तः । धृतः भृतः मालिन्याप
गमेन संप्राप्तः समुज्जृम्भित इति च । प्रसाद: प्रसन्नता नैर्मल्यमं,
शीतलः कान्तिविशेष इति च । 'प्रसादोऽनुग्रह काव्यप्राणस्स्वास्थ्यं
प्रसन्नता ' इति नानार्थरत्नमाला । सः येषु तथाविधानि । बभूवुः
आसन् । राज्ञो दिक्पालांशकत्वेन दिवसतीमुखसमुल्लासस्समुचित एवेति
भावः । अत्र ' दुग्धोदधिपूरगौरैः
दुग्धोदधिपूरगौरैः' इत्युपमा, ' महौजसः ' इति
विशेषणस्य साभिप्रायत्वेन समुत्थापितः परिकरश्च प्रक्षालितानीवेति
क्रियोत्प्रेक्षायास्समुल्लासकाविति परस्परमङ्गाङ्गिभावेन सङ्करः ॥
ज्ञात्वा वशे तस्य भुवं भवित्रीं
भयादिवास्पृष्टपरागलेशः ।
आकृष्ट कल्पद्रुमपुष्पगन्धो
मरुवौ मन्दममन्दशैत्यः ॥
11
-
16
103
tt
ज्ञात्वेति ॥ मरुत् मारुतः वायुः ।
'समीरमारुतमरुज्जगत्प्राण
समीरणाः' इति वायुपर्यायोक्तिष्वमरः । भुवम् भूमिम भूमण्डल
मित्यर्थः । तस्य कुमारस्य वशे अधीने । 'त्रिष्वधीने वसो वाञ्छा
प्रभुत्वाधीनतासु ना ' इति भास्कर । भवित्रीम् अचिरकाल एव
भविष्यन्तीम् सतीम 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा' इति वर्तमान
समीपे भविष्यति तृच् । यद्यपि ण्वुल्तृचौ वर्तमानादन्यत्र न भवतो
उनभिधानादिति महाभाष्यकार आह तथापि वर्तमानवत्त्वातिदेशे
ज्ञात्वा विज्ञाय स्वस्य दिव्यत्वेन
भविष्यति तौ न विरुध्येते ।
अथवा तस्य महावर्चस्कत्वेन अथवा शुभनिमित्तानां प्राभवसूचकानां
प्रादुर्भावेन वा सम्भाव्येत्यर्थः ।
भयात् भीतिमवाप्य । ल्यव्लोपे
पञ्चमी । इवेति सम्भावनायाम । नूनमित्यर्थः । लोक़ैकवीरो महा
गम्यते । प्रालितानि सुष्ठु निणिक्तानि, परिशुद्धानि कृतानीति
च। तथाविधानीवेत्युत्प्रेक्षा । इवेति संभावनायाम् । क्षल शौच
कर्मणि इत्यस्माच्चुरादिण्यन्तात्कर्मणि क्तः । धृतः भृतः मालिन्याप
गमेन संप्राप्तः समुज्जृम्भित इति च । प्रसाद: प्रसन्नता नैर्मल्यमं,
शीतलः कान्तिविशेष इति च । 'प्रसादोऽनुग्रह काव्यप्राणस्स्वास्थ्यं
प्रसन्नता ' इति नानार्थरत्नमाला । सः येषु तथाविधानि । बभूवुः
आसन् । राज्ञो दिक्पालांशकत्वेन दिवसतीमुखसमुल्लासस्समुचित एवेति
भावः । अत्र ' दुग्धोदधिपूरगौरैः
दुग्धोदधिपूरगौरैः' इत्युपमा, ' महौजसः ' इति
विशेषणस्य साभिप्रायत्वेन समुत्थापितः परिकरश्च प्रक्षालितानीवेति
क्रियोत्प्रेक्षायास्समुल्लासकाविति परस्परमङ्गाङ्गिभावेन सङ्करः ॥
ज्ञात्वा वशे तस्य भुवं भवित्रीं
भयादिवास्पृष्टपरागलेशः ।
आकृष्ट कल्पद्रुमपुष्पगन्धो
मरुवौ मन्दममन्दशैत्यः ॥
11
-
16
103
tt
ज्ञात्वेति ॥ मरुत् मारुतः वायुः ।
'समीरमारुतमरुज्जगत्प्राण
समीरणाः' इति वायुपर्यायोक्तिष्वमरः । भुवम् भूमिम भूमण्डल
मित्यर्थः । तस्य कुमारस्य वशे अधीने । 'त्रिष्वधीने वसो वाञ्छा
प्रभुत्वाधीनतासु ना ' इति भास्कर । भवित्रीम् अचिरकाल एव
भविष्यन्तीम् सतीम 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा' इति वर्तमान
समीपे भविष्यति तृच् । यद्यपि ण्वुल्तृचौ वर्तमानादन्यत्र न भवतो
उनभिधानादिति महाभाष्यकार आह तथापि वर्तमानवत्त्वातिदेशे
ज्ञात्वा विज्ञाय स्वस्य दिव्यत्वेन
भविष्यति तौ न विरुध्येते ।
अथवा तस्य महावर्चस्कत्वेन अथवा शुभनिमित्तानां प्राभवसूचकानां
प्रादुर्भावेन वा सम्भाव्येत्यर्थः ।
भयात् भीतिमवाप्य । ल्यव्लोपे
पञ्चमी । इवेति सम्भावनायाम । नूनमित्यर्थः । लोक़ैकवीरो महा