मधुराविजयम् /223
This page has not been fully proofread.
मधुराविजये
'पारतीरकर्मसमाप्ता'
विति चुरादिण्यन्तात् शतरि ' शपश्यनोः
(
"
इति नुमि ' उगितचे ' ति ङीप् । शक्नोति पारयति पर्याप्नोति
प्रभवत्यपि ' इति क्रियानिघण्टुः । आखेट: मृगया । 'आखेटो मृगया
स्त्रिया ' मित्यमरः । तस्मिन् रागः अभिलाषः तस्माद्धेतोः ।
माद्यन्तः दृप्यन्तः मृगेन्द्राः सिंहाः सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यः
इत्यमरः । ते येषु तथोक्ताः । तान् भयजनकानपीति भावः । मलयः
तन्नामा अद्रिः दाक्षिणात्यः पर्वतः । चूतवृक्षादिवत् सामान्यविशेषयो
समासः । तस्य कूटान् शिखराणि 'कूटं पूरशृङ्गयो माया
।
दम्भाद्रिशृङ्गषु ' इति हैमः । अत्र करिकलभादिवदद्रिशब्दप्रयोग उप
पद्यते । तान् अधिरोढुम आरोढुम पर्वतोपरिप्रदेशमधिगन्तुमित्यर्थः ।
' अधिशीस्थासामि' ति कर्मत्वम् । ऐच्छत् आचकाङङ्क्ष । गर्भभरालसा
सा परं खिद्यमानापि नैव शृङ्गारलालसा इव मनोज्ञवस्तुदर्शनादिना
दिवाविहारप्रदेशेष्वात्मानं विनोदयितुमिच्छन्ती वीरपुरुषा इव क्रूर
मृगैर्दु रधिगमेषु भयहेतुषु प्रदेशेषु मृगयाविनोदेनैव सुखयितुमात्मानं
प्रावर्ततेत्येतदतिविस्मयावमिति भावः । अद्भुतपर्यवसायी वीर इति
वीरत्वं शिशोरत्र प्रस्तूयते । तेन शिशो: धीरवीरत्वं महापुरुषत्वं च
कथितं भवति । अद्भ तपर्यवसायित्वं च वीरस्य धनिकेनोक्तम्
" शृङ्गाराद्धि भवेद्धास्यो रौद्राच्च करुणो मतः ।
वीराच्चैवाद्भुतो
"
त्पत्तिः बीभत्साच्च भयानकः ॥
इति ॥
तस्याः पौरुषैकप्रवणतां व्याचष्टे श्लोकद्वयेन
88
S
सा दैत्यनाथप्रथनाय पूर्व
विष्णोरधस्तात्कृतपौरुषस्य ।
"
7
-
आकर्णयन्ती कुहनाप्रपञ्चा
दासी [ ध्रुवं वामन इत्यमंस्त ] ॥ 1170
सा त्येति ॥ पूर्व प्राक् पूर्वस्मिन्काले 'प्राक्पूर्वमग्रतः' इति
'पारतीरकर्मसमाप्ता'
विति चुरादिण्यन्तात् शतरि ' शपश्यनोः
(
"
इति नुमि ' उगितचे ' ति ङीप् । शक्नोति पारयति पर्याप्नोति
प्रभवत्यपि ' इति क्रियानिघण्टुः । आखेट: मृगया । 'आखेटो मृगया
स्त्रिया ' मित्यमरः । तस्मिन् रागः अभिलाषः तस्माद्धेतोः ।
माद्यन्तः दृप्यन्तः मृगेन्द्राः सिंहाः सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यः
इत्यमरः । ते येषु तथोक्ताः । तान् भयजनकानपीति भावः । मलयः
तन्नामा अद्रिः दाक्षिणात्यः पर्वतः । चूतवृक्षादिवत् सामान्यविशेषयो
समासः । तस्य कूटान् शिखराणि 'कूटं पूरशृङ्गयो माया
।
दम्भाद्रिशृङ्गषु ' इति हैमः । अत्र करिकलभादिवदद्रिशब्दप्रयोग उप
पद्यते । तान् अधिरोढुम आरोढुम पर्वतोपरिप्रदेशमधिगन्तुमित्यर्थः ।
' अधिशीस्थासामि' ति कर्मत्वम् । ऐच्छत् आचकाङङ्क्ष । गर्भभरालसा
सा परं खिद्यमानापि नैव शृङ्गारलालसा इव मनोज्ञवस्तुदर्शनादिना
दिवाविहारप्रदेशेष्वात्मानं विनोदयितुमिच्छन्ती वीरपुरुषा इव क्रूर
मृगैर्दु रधिगमेषु भयहेतुषु प्रदेशेषु मृगयाविनोदेनैव सुखयितुमात्मानं
प्रावर्ततेत्येतदतिविस्मयावमिति भावः । अद्भुतपर्यवसायी वीर इति
वीरत्वं शिशोरत्र प्रस्तूयते । तेन शिशो: धीरवीरत्वं महापुरुषत्वं च
कथितं भवति । अद्भ तपर्यवसायित्वं च वीरस्य धनिकेनोक्तम्
" शृङ्गाराद्धि भवेद्धास्यो रौद्राच्च करुणो मतः ।
वीराच्चैवाद्भुतो
"
त्पत्तिः बीभत्साच्च भयानकः ॥
इति ॥
तस्याः पौरुषैकप्रवणतां व्याचष्टे श्लोकद्वयेन
88
S
सा दैत्यनाथप्रथनाय पूर्व
विष्णोरधस्तात्कृतपौरुषस्य ।
"
7
-
आकर्णयन्ती कुहनाप्रपञ्चा
दासी [ ध्रुवं वामन इत्यमंस्त ] ॥ 1170
सा त्येति ॥ पूर्व प्राक् पूर्वस्मिन्काले 'प्राक्पूर्वमग्रतः' इति