मधुराविजयम् /176
This page has not been fully proofread.
10]
प्रथमसर्गः
स्संपत्तिशोभयो: ' इति
नानार्थरत्नमाला ।
परिपालनविधिः तस्मिन् जागरूकम् उन्निद्रम्
"
जगतः लोकस्य, रक्षा
श्रद्दधानं च यम् बुक्क
राजम् चिरात् चिरकालस्य । उपेत्य प्राप्य तस्मिन् सन्निधाय
तत्सन्निधौ प्राप्तानन्देत्यर्थः । योगः ध्यानम् सएव निद्रा बाह्येन्द्रिय
निमीलनम् चक्षुर्मीलनं च । तथा जडम् मूढम् कर्तव्येषु अलसम्
निरुद्धेन्द्रियमिति च। युगान्ते श्रीमहाविष्णोरिन्द्रियसंरोधः योगनिद्रे
त्युच्यते । सा जले यस्य तमित्यप्यर्थान्तरम् । डलयोरभेदात् ।
विष्णुम् व्यापनशीलमित्यपि गम्यते । कदाचिदपि एक़दापि न
अस्मरत् नैव चिन्तयामास । स्मृ चिन्तायाम् लङ् । बहुकालं प्रतीक्ष्य
स्वभाग्यवशेन यथाकथमपि लब्धस्य गुणवद्वस्तुनः त्यागः विवेकिना
जनेन केनाऽपि कथंवा क्रियेतेति भावः । जगद्रक्षाजागरूकत्वयोग
निद्राजडत्वादयः पदार्था: राजोपसर्पणे विष्णुविस्मरणे च हेतव इति
काव्यलिङ्गम् । महदाश्रयस्य लाभे सत्यल्पाश्रयस्य त्याग: लोक़सिद्ध
एवेत्यर्थान्तरन्यासोऽपि लक्ष्म्याः राजसमाश्रयणविष्णुविस्मरणात्म
काभ्यां वाक़्यार्थाभ्यां प्रतीयत इत्यलङ्कारध्वनिः । सकलगुणसंपूर्णं
निरतिशयानन्दरूपं भगवन्तं कथं लक्ष्मीरत्यजदिति प्रतीयमानस्य विरोधस्य
अनौचित्यस्य च श्लिष्टतत्तत्पदैः परिहार इति विरोधाभासचालङ्कारः ।
अत्र वर्णितस्य लक्ष्मीकृतविष्णुपरित्यागस्य संबन्धेऽपि संबन्धः कवि
कल्पित इत्यतिशयोक्तिभेदोपि । एकत्र संसृष्टिरपरत्र सङ्करश्चेति विवेकः ॥
े
कलिकालमहाघर्म प्लुष्टो धर्ममहीरुहः ।
यस्य दानाम्बुसेकेन पुनरङ्कुरितोऽभवत् ॥
41
॥ 37॥
कलिकालेति ॥ कलिचासौ काल: कलिकाल : कलियुगसमयः
'चतुर्थेऽपि युगे कलिः' इत्यमरः । 'कालो मृत्यौ महाकाले समये
यमकृष्णयोः' इति मेदिनी । स एव महान् घर्म: भयङ्करो निदाघः
'घर्मस्स्यादातपे ग्रीष्मेऽप्युष्णभेदाम्बुनोरपि' इत्यमरसुधा । 'सन्मह'
प्रथमसर्गः
स्संपत्तिशोभयो: ' इति
नानार्थरत्नमाला ।
परिपालनविधिः तस्मिन् जागरूकम् उन्निद्रम्
"
जगतः लोकस्य, रक्षा
श्रद्दधानं च यम् बुक्क
राजम् चिरात् चिरकालस्य । उपेत्य प्राप्य तस्मिन् सन्निधाय
तत्सन्निधौ प्राप्तानन्देत्यर्थः । योगः ध्यानम् सएव निद्रा बाह्येन्द्रिय
निमीलनम् चक्षुर्मीलनं च । तथा जडम् मूढम् कर्तव्येषु अलसम्
निरुद्धेन्द्रियमिति च। युगान्ते श्रीमहाविष्णोरिन्द्रियसंरोधः योगनिद्रे
त्युच्यते । सा जले यस्य तमित्यप्यर्थान्तरम् । डलयोरभेदात् ।
विष्णुम् व्यापनशीलमित्यपि गम्यते । कदाचिदपि एक़दापि न
अस्मरत् नैव चिन्तयामास । स्मृ चिन्तायाम् लङ् । बहुकालं प्रतीक्ष्य
स्वभाग्यवशेन यथाकथमपि लब्धस्य गुणवद्वस्तुनः त्यागः विवेकिना
जनेन केनाऽपि कथंवा क्रियेतेति भावः । जगद्रक्षाजागरूकत्वयोग
निद्राजडत्वादयः पदार्था: राजोपसर्पणे विष्णुविस्मरणे च हेतव इति
काव्यलिङ्गम् । महदाश्रयस्य लाभे सत्यल्पाश्रयस्य त्याग: लोक़सिद्ध
एवेत्यर्थान्तरन्यासोऽपि लक्ष्म्याः राजसमाश्रयणविष्णुविस्मरणात्म
काभ्यां वाक़्यार्थाभ्यां प्रतीयत इत्यलङ्कारध्वनिः । सकलगुणसंपूर्णं
निरतिशयानन्दरूपं भगवन्तं कथं लक्ष्मीरत्यजदिति प्रतीयमानस्य विरोधस्य
अनौचित्यस्य च श्लिष्टतत्तत्पदैः परिहार इति विरोधाभासचालङ्कारः ।
अत्र वर्णितस्य लक्ष्मीकृतविष्णुपरित्यागस्य संबन्धेऽपि संबन्धः कवि
कल्पित इत्यतिशयोक्तिभेदोपि । एकत्र संसृष्टिरपरत्र सङ्करश्चेति विवेकः ॥
े
कलिकालमहाघर्म प्लुष्टो धर्ममहीरुहः ।
यस्य दानाम्बुसेकेन पुनरङ्कुरितोऽभवत् ॥
41
॥ 37॥
कलिकालेति ॥ कलिचासौ काल: कलिकाल : कलियुगसमयः
'चतुर्थेऽपि युगे कलिः' इत्यमरः । 'कालो मृत्यौ महाकाले समये
यमकृष्णयोः' इति मेदिनी । स एव महान् घर्म: भयङ्करो निदाघः
'घर्मस्स्यादातपे ग्रीष्मेऽप्युष्णभेदाम्बुनोरपि' इत्यमरसुधा । 'सन्मह'