2023-02-17 12:59:05 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
१४६
[ मुद्रालंकारः ७३
हरणेषु 'कस्त्वं वानर रामराजभवने लेखार्थसंवाहको यद्वक्रं मुहुरीक्षसे न
धनिनां ब्रूषे न चाटून्सृषा' इत्यादिषु दोषगुणीकरणस्य गुणदोषीकरणस्य चा-
भावात् । तत्रान्यगुणदोषाभ्यामन्यत्र गुणदोषयोः प्रतीतेः ॥ विषयैक्येऽपि
'इन्दोर्लक्ष्म त्रिपुरजयिनः कण्ठमूलं मुरारि -
दिङ्गागानां मदजलमपीभाञ्जि गण्डस्थलानि ।
अद्याप्युववलयतिलकश्यामलिम्नानुलिप्ता-
कुवलयानन्दः ।
न्याभासन्ते वद धवलितं किं यशोभिस्त्वदीयैः ॥'
इत्याधुदाहरणेषु लेशास्पर्शनात् । तत्र हीन्दुलक्ष्मादीनां धवलीकरणाभा-
वदोष एव गुणत्वेन न पर्यवस्थति किंतु परिसंख्यारूपेण ततोऽन्यत्सर्वं धव-
लितमित्यन्यो गुणः प्रतीयते । क्वचिद्व्याजस्तुत्युदाहरणे गुणदोपीकरणसत्त्वे-
ऽपि स्तुतेर्विषयान्तरमपि दृश्यते । यथा -
सर्वदा सर्वदोऽसीति मिथ्या संस्तूयसे बुधैः ।
नारयो लेभिरे पृष्ठं न वक्षः परयोषितः ॥
अत्रहि वाच्यया निन्दया परिसंख्यारूपेण ततोऽन्यत्सर्वमर्थिनामभिमतं
दीनारादि दीयते इति स्तुत्यन्तरमपि प्रतीयते । एवंच येपूदाहरणेषु 'कस्ते
शौर्यमदो योद्धु'मित्यादिपु गुणदोपादिपु गुणदोषीकरणादिकमेव व्याजस्तुति-
रूपतयावतिष्ठते, तत्र लेशव्याजस्तुत्योः संकरोऽस्तु । इत्थमेव हि व्याजस्तुल्य-
प्रस्तुतप्रशंसयोरपि प्राक्संकरो वर्णितः ॥ १३८ ॥
मुद्रालंकारः ७३
सूच्यार्थसूचनं मुद्रा प्रकृतार्थपरैः पदैः ।
नितम्बगुर्वी तरुणी दृग्युग्मविपुला च सा ॥ १३९ ॥
भिन्नविषयेति ॥ अन्य निन्दयान्यस्य स्तुतिरन्यस्तुत्यान्यनिन्देत्येवमादिरूपेत्यर्थः ।
ननु तथाप्येकविपया व्याजस्तुतिर्न लेशाद्भियेतेत्याशङ्ख्याह-विषयैक्येऽपीति ॥
लेशास्पर्शनादित्यग्रेतनेनान्वयः ॥ इन्दोरिति ॥ हे उवलयतिलकरूप राजन्,
त्वदीयैर्यशोभिः किं धवलितं तद्वद । यतोऽद्यापि इन्दुलक्ष्मादीनि श्यामलिना श्याम-
वर्णेनानुलिप्तान्याभासन्ते इत्यन्वयः । लक्ष्म लाञ्छनम् । दिङ्कागानां दिग्गजानां
मदजलमेव मपी तद्भाजि तयुक्तानि ॥ परिसंख्येति ॥ एतान्येव श्यामा-
नीत्येवंरूपेत्यर्थः । विषयान्तरं दोषीकृताद्भिन्नं गुणरूपमालम्बनम् ॥ सर्वदेति ॥
अरयः पृष्ठमर्थात्तव न लेभिरे न प्राप्तवन्तः पलायनाभावात् । दीनारः परिमाणवि-
शेषपरिच्छिन्ना सुवर्णमुद्रा । एवंच लेशव्याजस्तुत्योरसंकीर्ण विषयसत्त्वे च गुणदोषी-
करणादिकमिति । आदिपदेन दोपगुणीकरणसंभवः । येष्वित्युपत्रमात्तत्रेति पाठो
युक्ततरः । अत्रेयपि युक्त एव । इदमोऽपि यच्छब्दार्थपरामर्शकत्वात् ॥१३८ ॥
इति लेशालंकारः ॥ ७२ ॥
सूच्याति ॥ सूचनीयस्यार्थस्येत्यर्थः । मुद्रेति लक्ष्यनिर्देशः । दृग्युग्मं
१ ' रामचन्द्रभवने'.
[ मुद्रालंकारः ७३
हरणेषु 'कस्त्वं वानर रामराजभवने लेखार्थसंवाहको यद्वक्रं मुहुरीक्षसे न
धनिनां ब्रूषे न चाटून्सृषा' इत्यादिषु दोषगुणीकरणस्य गुणदोषीकरणस्य चा-
भावात् । तत्रान्यगुणदोषाभ्यामन्यत्र गुणदोषयोः प्रतीतेः ॥ विषयैक्येऽपि
'इन्दोर्लक्ष्म त्रिपुरजयिनः कण्ठमूलं मुरारि -
दिङ्गागानां मदजलमपीभाञ्जि गण्डस्थलानि ।
अद्याप्युववलयतिलकश्यामलिम्नानुलिप्ता-
कुवलयानन्दः ।
न्याभासन्ते वद धवलितं किं यशोभिस्त्वदीयैः ॥'
इत्याधुदाहरणेषु लेशास्पर्शनात् । तत्र हीन्दुलक्ष्मादीनां धवलीकरणाभा-
वदोष एव गुणत्वेन न पर्यवस्थति किंतु परिसंख्यारूपेण ततोऽन्यत्सर्वं धव-
लितमित्यन्यो गुणः प्रतीयते । क्वचिद्व्याजस्तुत्युदाहरणे गुणदोपीकरणसत्त्वे-
ऽपि स्तुतेर्विषयान्तरमपि दृश्यते । यथा -
सर्वदा सर्वदोऽसीति मिथ्या संस्तूयसे बुधैः ।
नारयो लेभिरे पृष्ठं न वक्षः परयोषितः ॥
अत्रहि वाच्यया निन्दया परिसंख्यारूपेण ततोऽन्यत्सर्वमर्थिनामभिमतं
दीनारादि दीयते इति स्तुत्यन्तरमपि प्रतीयते । एवंच येपूदाहरणेषु 'कस्ते
शौर्यमदो योद्धु'मित्यादिपु गुणदोपादिपु गुणदोषीकरणादिकमेव व्याजस्तुति-
रूपतयावतिष्ठते, तत्र लेशव्याजस्तुत्योः संकरोऽस्तु । इत्थमेव हि व्याजस्तुल्य-
प्रस्तुतप्रशंसयोरपि प्राक्संकरो वर्णितः ॥ १३८ ॥
मुद्रालंकारः ७३
सूच्यार्थसूचनं मुद्रा प्रकृतार्थपरैः पदैः ।
नितम्बगुर्वी तरुणी दृग्युग्मविपुला च सा ॥ १३९ ॥
भिन्नविषयेति ॥ अन्य निन्दयान्यस्य स्तुतिरन्यस्तुत्यान्यनिन्देत्येवमादिरूपेत्यर्थः ।
ननु तथाप्येकविपया व्याजस्तुतिर्न लेशाद्भियेतेत्याशङ्ख्याह-विषयैक्येऽपीति ॥
लेशास्पर्शनादित्यग्रेतनेनान्वयः ॥ इन्दोरिति ॥ हे उवलयतिलकरूप राजन्,
त्वदीयैर्यशोभिः किं धवलितं तद्वद । यतोऽद्यापि इन्दुलक्ष्मादीनि श्यामलिना श्याम-
वर्णेनानुलिप्तान्याभासन्ते इत्यन्वयः । लक्ष्म लाञ्छनम् । दिङ्कागानां दिग्गजानां
मदजलमेव मपी तद्भाजि तयुक्तानि ॥ परिसंख्येति ॥ एतान्येव श्यामा-
नीत्येवंरूपेत्यर्थः । विषयान्तरं दोषीकृताद्भिन्नं गुणरूपमालम्बनम् ॥ सर्वदेति ॥
अरयः पृष्ठमर्थात्तव न लेभिरे न प्राप्तवन्तः पलायनाभावात् । दीनारः परिमाणवि-
शेषपरिच्छिन्ना सुवर्णमुद्रा । एवंच लेशव्याजस्तुत्योरसंकीर्ण विषयसत्त्वे च गुणदोषी-
करणादिकमिति । आदिपदेन दोपगुणीकरणसंभवः । येष्वित्युपत्रमात्तत्रेति पाठो
युक्ततरः । अत्रेयपि युक्त एव । इदमोऽपि यच्छब्दार्थपरामर्शकत्वात् ॥१३८ ॥
इति लेशालंकारः ॥ ७२ ॥
सूच्याति ॥ सूचनीयस्यार्थस्येत्यर्थः । मुद्रेति लक्ष्यनिर्देशः । दृग्युग्मं
१ ' रामचन्द्रभवने'.