2023-02-17 12:59:00 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पर्यायालंकारः ५१ ] अलंकारचन्द्रिकासहितः ।
१२१
इत्यत्र पर्यायं काव्यप्रकाशकुदुदाजहार । सर्वत्र शाब्द: पर्यायो यथा -
नन्वाश्रयस्थितिरियं तव कालकूट
केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा ।
प्रागर्णवस्य हृदये वृपलक्ष्मणोऽथ
कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खलानाम् ॥
सर्वोऽप्ययं शुद्ध पर्याय: । संकोचपर्यायो यथा-
प्रायश्चरित्वा वसुधामशेषां छायासु विश्रम्य ततस्तरूणाम् ।
प्रौढं गते संप्रति तिग्मभानौ शैत्यं शनैरन्तरपामयासीत् ॥
अत्र शैत्यस्योत्तरोत्तरमाधारसंकोचासंकोचपर्याय: । विकासपर्यायो यथा-
-
अत्र रागस्य पूर्वाधार परित्यागेनाधारान्तरसंक्रमणमिति विकासपर्यायः ॥ ११० ॥
एकस्मिन्यद्यनेकं वा पर्यायः सोऽपि संमतः ।
अधुना पुलिनं तत्र यत्र स्रोतः पुराजनि ॥ ११९ ॥
यथवा-
बिम्बोष्ट एव रागस्ते तन्वि पूर्वमदृश्यत ।
अधुना हृदयेऽप्येप मृगशावाक्षि दृश्यते ॥
--
पुराभूदस्माकं प्रथममविभिन्ना तनुरियं
ततो नु त्वं प्रेयान्वयमपि हताशाः प्रियतमाः ।
धारसमाश्रयणांशे ॥ नन्विति ॥ हे कालकूट, उत्तरोत्तर विशिष्टमुत्कृष्टं पदं
स्थानं यस्यां तादृशी इयमाश्रयस्थितिस्तव केनोपदिष्टेत्यन्वयः । हृदयेऽभ्यन्तरे ।
अवस इति शेषः । अथानन्तरं वृषलक्ष्मणो हरस्य कण्ठे । अधुना पुनरिति
संबन्धः । शुद्धः संकोचविकासामिश्रितः ॥ प्राय इति ॥ शैत्यं प्रायोऽशेषां
वसुधां हेमन्ते चरित्वा ततो वसन्ते तरूणां छायासु विश्रम्य संप्रति ग्रीष्मे
तिग्मभानौ सूर्ये प्रौढिं प्रागल्भ्यं प्राप्ते सति शनैरपां जलानामन्तरमभ्यन्तरे
अयासीत् गच्छतिस्मेत्यर्थः ॥ बिम्बोष्ठ एवेति ॥ बिम्बफलसदृशे आष्ठे । रागो
रक्तिमा अनुरागश्च । एष रागः । अत्र रागस्य भेदेऽप्यभेदाध्यवसायादेकत्वम् ।
यत्तु एकसंबन्धनाशोत्तरमपरसंबन्धे सत्येव लोके पर्यायपदप्रयोगाच्छ्रोणीबन्ध
इति प्रकाशोदाहृते तथैव दृष्टत्वाञ्च बिम्बोष्ठ एवेत्यत्र पर्यायकथनमयुक्तमिति
केनचिदुक्तं तत्प्रकाश एव बिम्बोष्ठ इत्युदाहरणे पर्यायसमर्थनाद्भ्रान्तप्रलपन मि-
वोपेक्षणीयम् । आलंकारिकपरिभाषितानां शब्दानां लोकव्यवहारविसंवादस्याकिं-
चित्करत्वाचेति दिक् ॥ ११० ॥ भेदान्तरमाह - एकस्मिन्निति ॥ पर्यायेणे-
त्यनुवर्तते । एकस्मिन्नाधारे क्रमेण यद्यनेकंभवति सोऽपि पर्यायालंकारः संमत
इत्यर्थः ॥ पुरेति ॥ अस्माकमिति 'अस्मदो द्वयोश्च' इति द्वयोरपि बहुवचनम् ।
पुरेत्यनेन स्थूलोऽतीतकाल उच्यते । तत्रापि प्रथमं तनुरविभिन्नाभूत् । ततो
१ 'श्रोतः'.
१२१
इत्यत्र पर्यायं काव्यप्रकाशकुदुदाजहार । सर्वत्र शाब्द: पर्यायो यथा -
नन्वाश्रयस्थितिरियं तव कालकूट
केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा ।
प्रागर्णवस्य हृदये वृपलक्ष्मणोऽथ
कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खलानाम् ॥
सर्वोऽप्ययं शुद्ध पर्याय: । संकोचपर्यायो यथा-
प्रायश्चरित्वा वसुधामशेषां छायासु विश्रम्य ततस्तरूणाम् ।
प्रौढं गते संप्रति तिग्मभानौ शैत्यं शनैरन्तरपामयासीत् ॥
अत्र शैत्यस्योत्तरोत्तरमाधारसंकोचासंकोचपर्याय: । विकासपर्यायो यथा-
-
अत्र रागस्य पूर्वाधार परित्यागेनाधारान्तरसंक्रमणमिति विकासपर्यायः ॥ ११० ॥
एकस्मिन्यद्यनेकं वा पर्यायः सोऽपि संमतः ।
अधुना पुलिनं तत्र यत्र स्रोतः पुराजनि ॥ ११९ ॥
यथवा-
बिम्बोष्ट एव रागस्ते तन्वि पूर्वमदृश्यत ।
अधुना हृदयेऽप्येप मृगशावाक्षि दृश्यते ॥
--
पुराभूदस्माकं प्रथममविभिन्ना तनुरियं
ततो नु त्वं प्रेयान्वयमपि हताशाः प्रियतमाः ।
धारसमाश्रयणांशे ॥ नन्विति ॥ हे कालकूट, उत्तरोत्तर विशिष्टमुत्कृष्टं पदं
स्थानं यस्यां तादृशी इयमाश्रयस्थितिस्तव केनोपदिष्टेत्यन्वयः । हृदयेऽभ्यन्तरे ।
अवस इति शेषः । अथानन्तरं वृषलक्ष्मणो हरस्य कण्ठे । अधुना पुनरिति
संबन्धः । शुद्धः संकोचविकासामिश्रितः ॥ प्राय इति ॥ शैत्यं प्रायोऽशेषां
वसुधां हेमन्ते चरित्वा ततो वसन्ते तरूणां छायासु विश्रम्य संप्रति ग्रीष्मे
तिग्मभानौ सूर्ये प्रौढिं प्रागल्भ्यं प्राप्ते सति शनैरपां जलानामन्तरमभ्यन्तरे
अयासीत् गच्छतिस्मेत्यर्थः ॥ बिम्बोष्ठ एवेति ॥ बिम्बफलसदृशे आष्ठे । रागो
रक्तिमा अनुरागश्च । एष रागः । अत्र रागस्य भेदेऽप्यभेदाध्यवसायादेकत्वम् ।
यत्तु एकसंबन्धनाशोत्तरमपरसंबन्धे सत्येव लोके पर्यायपदप्रयोगाच्छ्रोणीबन्ध
इति प्रकाशोदाहृते तथैव दृष्टत्वाञ्च बिम्बोष्ठ एवेत्यत्र पर्यायकथनमयुक्तमिति
केनचिदुक्तं तत्प्रकाश एव बिम्बोष्ठ इत्युदाहरणे पर्यायसमर्थनाद्भ्रान्तप्रलपन मि-
वोपेक्षणीयम् । आलंकारिकपरिभाषितानां शब्दानां लोकव्यवहारविसंवादस्याकिं-
चित्करत्वाचेति दिक् ॥ ११० ॥ भेदान्तरमाह - एकस्मिन्निति ॥ पर्यायेणे-
त्यनुवर्तते । एकस्मिन्नाधारे क्रमेण यद्यनेकंभवति सोऽपि पर्यायालंकारः संमत
इत्यर्थः ॥ पुरेति ॥ अस्माकमिति 'अस्मदो द्वयोश्च' इति द्वयोरपि बहुवचनम् ।
पुरेत्यनेन स्थूलोऽतीतकाल उच्यते । तत्रापि प्रथमं तनुरविभिन्नाभूत् । ततो
१ 'श्रोतः'.