2023-02-17 12:58:56 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
कुवलयानन्दः । [ व्याजनिन्दालंकार: ३१
व्याजनिन्दालंकारः ३१
निन्दाया निन्दया व्यक्तिर्व्याजनिन्देति गीयते ।
विधे स निन्द्यो यस्ते प्रागेकमेवाहरच्छिरः ॥ ७२ ॥
अत्र हरनिन्दया विषमविपाकं संसारं प्रवर्तयतो विधेरभिव्यङ्ग्या निन्दा
व्याजनिन्दा । यथावा-
९४
विधिरेव विशेषगर्हणीयः करट त्वं रट कस्तवापराधः ।
सहकारतरौ चकार यस्ते सहवास सरलेन कोकिलेन ॥
अन्यस्तुत्यान्यस्तुत्यभिव्यक्तिरिति पञ्चमप्रकारव्याजस्तुतिप्रतिबन्दीभूतेयं
व्याजनिन्दा । ननु यत्रान्यस्तुत्यान्यस्तुतेरन्यनिन्दयान्यनिन्दायाश्च प्रतीतिस्तत्र
व्याजस्तुतिव्याज निन्दालंकारयोरभ्युपगमे स्तुतिनिन्दारूपा प्रस्तुतप्रशंसोदा-
हरणेष्वप्रस्तुतप्रशंसा न वक्तव्या । तेषामपि व्याजस्तुतिव्याज
निन्दाभ्यां
क्रोडीकारसंभवादिति चेदुच्यते । यत्राप्रस्तुतवृत्तान्तात्स्तुति निन्दारूपात्तत्स-
रूपः प्रस्तुतवृत्तान्तः प्रतीयते 'अन्तरिछद्राणि भूयांसी' त्यादौ, तत्र लब्धाव-
काशा सारूप्यनिबन्धनाऽप्रस्तुतप्रशंसा, अत्रापि वर्तमाना न निवारयितुं
शक्या । अन्यस्तुत्याऽन्यस्तुतिरन्यनिन्दयाऽन्यनिन्देत्येवं व्याजस्तुतिव्याज-
निन्दे अपि संभवतश्चेत्कामं ते अपि संभवेताम् । न त्वस्याः परित्यागः । य-
द्यपि 'विधिरेव विशेषगर्हणीय' इति श्लोके विधिनिन्दया तन्मूलका कनिन्दया
चाविशेषज्ञस्य प्रभोस्तेन च विद्वत्समतया स्थापितस्य मूर्खस्य च निन्दा प्र-
तीयत इति तत्र सारूप्य निबन्धनाप्रस्तुतप्रशंसाप्यस्ति, तथापि सैव व्याज-
निन्दामूलेति प्रथमोपस्थिता सापि तत्र दुर्वारा, एवं व्याजनिन्दामूलकव्या-
-
व्याजनिन्दां लक्षयति - निन्दाया इति ॥ यत्रान्यनिन्दयान्यस्य निन्दाया
अभिव्यक्तिः पर्यवस्यति सा व्याजनिन्दा, इतरनिन्दाव्याजेन निन्देति व्युत्पत्तेः ॥
विधे इति ॥ हे विधे ब्रह्मन्, प्राक् पूर्व ते तवैकमेव शिरो यः अहरत् आ-
च्छिनत् स एवार्थात् हरो निन्द्य इत्यन्वयः । निन्दयेत्यभिव्यङ्ग्येत्यनेनान्वितम् ।
निन्दयाभिव्यङ्ग्यया विधेर्निन्दा व्याजनिन्देत्यन्वयः । विषमविपाकं दारुणपरिणा-
मम् ॥ विधिरेवेति ॥ विशेषतो गर्हणीयः निन्दनीयः । हे करट काक, त्वं रट
रटनं कुरु । योऽसौ विधिः आम्रवृक्षे सरलेन सौम्येन कोकिलेन सहवासं तव च-
कारेत्यन्वयः । ननु केनाप्यालंकारिकेणानुक्ताया व्याजनिन्दायाः कथमलंकारत्वे-
नाङ्गीकरणमित्याशङ्कयाह – प्रतिबन्दीति ॥ तुल्ययुक्त्या प्रतिबन्दीस्थानीये -
त्यर्थः । तथाच स्तुतिवन्निन्दायामप्यप्रस्तुत प्रशंसातो वैचित्र्यविशेषात्तदनन्तर्भावे
व्याजस्तुतौ चार्थानुगमाभावादनन्तर्भावे पृथगलंकारताया औचित्यापातत्वात्प्रा
चीनैरनुक्तापि स्वीकर्तुमुचितेत्याशयः । प्रागुक्तयोरेकः कृती शकुन्तेष्विति, आबद्ध
कृत्रि मेत्यनयोरप्रस्तुतप्रशंसोदाहरणत्वासंगतिमाशङ्कते–नन्विति ॥ क्रोडीकारः
स्वविषयीकरणम् । अन्यत्र लब्धात्मकस्यालंकारद्वयस्य क्वचित्संकरेऽपि न दोष
इत्याशयेन समाधत्ते – यत्रेति ॥ एतच इत्यादावित्यनेनान्वितम् । अस्या अप्र-
-
-
व्याजनिन्दालंकारः ३१
निन्दाया निन्दया व्यक्तिर्व्याजनिन्देति गीयते ।
विधे स निन्द्यो यस्ते प्रागेकमेवाहरच्छिरः ॥ ७२ ॥
अत्र हरनिन्दया विषमविपाकं संसारं प्रवर्तयतो विधेरभिव्यङ्ग्या निन्दा
व्याजनिन्दा । यथावा-
९४
विधिरेव विशेषगर्हणीयः करट त्वं रट कस्तवापराधः ।
सहकारतरौ चकार यस्ते सहवास सरलेन कोकिलेन ॥
अन्यस्तुत्यान्यस्तुत्यभिव्यक्तिरिति पञ्चमप्रकारव्याजस्तुतिप्रतिबन्दीभूतेयं
व्याजनिन्दा । ननु यत्रान्यस्तुत्यान्यस्तुतेरन्यनिन्दयान्यनिन्दायाश्च प्रतीतिस्तत्र
व्याजस्तुतिव्याज निन्दालंकारयोरभ्युपगमे स्तुतिनिन्दारूपा प्रस्तुतप्रशंसोदा-
हरणेष्वप्रस्तुतप्रशंसा न वक्तव्या । तेषामपि व्याजस्तुतिव्याज
निन्दाभ्यां
क्रोडीकारसंभवादिति चेदुच्यते । यत्राप्रस्तुतवृत्तान्तात्स्तुति निन्दारूपात्तत्स-
रूपः प्रस्तुतवृत्तान्तः प्रतीयते 'अन्तरिछद्राणि भूयांसी' त्यादौ, तत्र लब्धाव-
काशा सारूप्यनिबन्धनाऽप्रस्तुतप्रशंसा, अत्रापि वर्तमाना न निवारयितुं
शक्या । अन्यस्तुत्याऽन्यस्तुतिरन्यनिन्दयाऽन्यनिन्देत्येवं व्याजस्तुतिव्याज-
निन्दे अपि संभवतश्चेत्कामं ते अपि संभवेताम् । न त्वस्याः परित्यागः । य-
द्यपि 'विधिरेव विशेषगर्हणीय' इति श्लोके विधिनिन्दया तन्मूलका कनिन्दया
चाविशेषज्ञस्य प्रभोस्तेन च विद्वत्समतया स्थापितस्य मूर्खस्य च निन्दा प्र-
तीयत इति तत्र सारूप्य निबन्धनाप्रस्तुतप्रशंसाप्यस्ति, तथापि सैव व्याज-
निन्दामूलेति प्रथमोपस्थिता सापि तत्र दुर्वारा, एवं व्याजनिन्दामूलकव्या-
-
व्याजनिन्दां लक्षयति - निन्दाया इति ॥ यत्रान्यनिन्दयान्यस्य निन्दाया
अभिव्यक्तिः पर्यवस्यति सा व्याजनिन्दा, इतरनिन्दाव्याजेन निन्देति व्युत्पत्तेः ॥
विधे इति ॥ हे विधे ब्रह्मन्, प्राक् पूर्व ते तवैकमेव शिरो यः अहरत् आ-
च्छिनत् स एवार्थात् हरो निन्द्य इत्यन्वयः । निन्दयेत्यभिव्यङ्ग्येत्यनेनान्वितम् ।
निन्दयाभिव्यङ्ग्यया विधेर्निन्दा व्याजनिन्देत्यन्वयः । विषमविपाकं दारुणपरिणा-
मम् ॥ विधिरेवेति ॥ विशेषतो गर्हणीयः निन्दनीयः । हे करट काक, त्वं रट
रटनं कुरु । योऽसौ विधिः आम्रवृक्षे सरलेन सौम्येन कोकिलेन सहवासं तव च-
कारेत्यन्वयः । ननु केनाप्यालंकारिकेणानुक्ताया व्याजनिन्दायाः कथमलंकारत्वे-
नाङ्गीकरणमित्याशङ्कयाह – प्रतिबन्दीति ॥ तुल्ययुक्त्या प्रतिबन्दीस्थानीये -
त्यर्थः । तथाच स्तुतिवन्निन्दायामप्यप्रस्तुत प्रशंसातो वैचित्र्यविशेषात्तदनन्तर्भावे
व्याजस्तुतौ चार्थानुगमाभावादनन्तर्भावे पृथगलंकारताया औचित्यापातत्वात्प्रा
चीनैरनुक्तापि स्वीकर्तुमुचितेत्याशयः । प्रागुक्तयोरेकः कृती शकुन्तेष्विति, आबद्ध
कृत्रि मेत्यनयोरप्रस्तुतप्रशंसोदाहरणत्वासंगतिमाशङ्कते–नन्विति ॥ क्रोडीकारः
स्वविषयीकरणम् । अन्यत्र लब्धात्मकस्यालंकारद्वयस्य क्वचित्संकरेऽपि न दोष
इत्याशयेन समाधत्ते – यत्रेति ॥ एतच इत्यादावित्यनेनान्वितम् । अस्या अप्र-
-
-