2023-04-12 04:24:38 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
अमरचन्द्रयतिकृता-
[ प्रतामः ३-
वनमिवोल्लासितश्रीकवयो नृपसभाप्रदेशाः । नपुंसके एकवचनम् । पुंसि बहुवचनम् ।
वैश्वानरा इव तेजोनुगतरुचिरवयो गात्रम् । अम्बकुलमिव यः शोभिततरः । प्रबलतमाः
सेना: प्रदोषदत् ।
शोभितादिशब्दानामग्रे निपातनिदाघनिकेतननिचितादिशब्दाः स्थाप्याः स्त्रीलिङ्गे
एकवचनेन स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गेषु बहुवचनेन साम्यं भवति । शोभिता निखिलविभवेन ।
मण्डितानिचितदानेन । राजितानिकेतनै रित्यादि । शोभिता राजिता खण्डिता
-
मण्डिता योतितादिशब्दानामग्रे प्रयोज्या शब्दा यथा - निखिल निधन निरय
निदान निधान निपात निदाव नियति निकुञ्ज निलय निःश्रेणि निवसन निचित
निशान्त ।
८०
ईकारोपधाssकारोपधनकारान्ताः पीनहीनादिगानमानादयः शब्दा इकारान्ताः
क्रियन्ते नपुंसलिङ्गे एकत्वबहुत्वयोः साम्यं भवति । यथा - अधिकपीनि वनानीव
कुलम् । विशदहीनि बिलानीव कुलम् । परमहासमीनि वनानीव समुद्रजलम् । तथा
परमखगानि वनानीव विप्रकुलम् । स्वच्छगानि बहुवर्णनागानि परमध्यानि सम्पन्न
दानि परमदानि बहुधानादानि मन्जुलयानि पीन हीव मीन पाठीन शालीन अध्वनीन
ईशान प्रस्थान इत्यादि ।
।
चाजादानाभारालाहाक्षा एष चाऽऽकरान्तादिशब्दानामग्रे तृतीयैकवचनेन इलेपः ।
सदालञ्चयान्वितः । सदारुजयान्वितः पुरोगदयाऽन्वितः । बहुधानयान्वितः । सदा-
देशनयाsन्चितः । सदारम्भयान्वितः । बहुधारयान्वितः स्फुटमद्देलयान्तितः ।
अथ बाहयाद्यः ? ॥ बाहाशब्दो भुजवाची आकारान्तः । सत्वरक्षयान्वित इत्यादि ।
सनकारान्तैः शब्दैः सिसाधितैः पुंस्त्वनियुक्तैः ।
अग्रे क्रियाविशेषणकृतावमुखशब्दतोऽद्भुतं भवति ॥ ८६ ॥
महरूप्रमुखसान्तशब्दैः सझनूप्रमुखनान्तशब्दैरग्रस्थक्रियाविशेषणस्थवरबलवाहि
ताद्यवमुखपयुक्तैः पुलिङ्ग त्रिभिर्वचनैरद्भुतं भवति । यथा परमहावरम् । बिलसभावा.
हितप्रसरम् ।' अस्यार्थो 'विवया' इतिसूत्रे प्राक् सनान्तप्रस्तावात् सविस्तरः प्रोक्तः ॥
दीर्घादिनान्तशब्दैः स्त्रियां द्वितीयैकवचनकृतरचनैः
अर्थे, मिलति च सान्तैः षष्ठीवहुवचमतोऽद्भुतं भवति ॥ ८७ ॥
दीर्घादिनान्तशब्दैः स्त्रियां द्वितीयैकवचनेन सावितैरतः स्थितिं विदित्यादि
बिभ्राणैः षष्ठीबहुत्वेन साम्यादद्भुतं भवति । यथा- मृदूनां स्थितिं बिभ्रदित्यादिशब्दाः ।
1.
तथा ! सकारान्तशब्दैर्व्यञ्जनान्तैरकारान्तैश्च द्वितीयैकत्वषष्ठीबहुत्वयोः साम्यम् ।
यथा- सरसां स्थितिं वहन्, परमहसां स्थितिं बिभ्राणः ।
-
तथा इलेषविशेषणे पुंसि स्त्रियां च व्यञ्जनान्तानां शब्दानामग्रे जसशसह सिडसां
साम्यम् । रेफनिमित्ते उसोरपि साम्यम् । यथा - गुणभृतो स्यात् । जसशसौ मुक्त्वा.
कीबेऽपि यथा - शुभावाची रसात् ।
-
तथा - छत् भृत् वृद्रूपा ये अकारान्ता व्यञ्जनान्ताच शब्दास्तेषां पुरतः सेरपि
साम्यम् । यथा- गुण. भृतो स्यात् । अकारान्तपक्षे सिः, इलेषविशेषणे स्त्रियाम् ।
[ प्रतामः ३-
वनमिवोल्लासितश्रीकवयो नृपसभाप्रदेशाः । नपुंसके एकवचनम् । पुंसि बहुवचनम् ।
वैश्वानरा इव तेजोनुगतरुचिरवयो गात्रम् । अम्बकुलमिव यः शोभिततरः । प्रबलतमाः
सेना: प्रदोषदत् ।
शोभितादिशब्दानामग्रे निपातनिदाघनिकेतननिचितादिशब्दाः स्थाप्याः स्त्रीलिङ्गे
एकवचनेन स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गेषु बहुवचनेन साम्यं भवति । शोभिता निखिलविभवेन ।
मण्डितानिचितदानेन । राजितानिकेतनै रित्यादि । शोभिता राजिता खण्डिता
-
मण्डिता योतितादिशब्दानामग्रे प्रयोज्या शब्दा यथा - निखिल निधन निरय
निदान निधान निपात निदाव नियति निकुञ्ज निलय निःश्रेणि निवसन निचित
निशान्त ।
८०
ईकारोपधाssकारोपधनकारान्ताः पीनहीनादिगानमानादयः शब्दा इकारान्ताः
क्रियन्ते नपुंसलिङ्गे एकत्वबहुत्वयोः साम्यं भवति । यथा - अधिकपीनि वनानीव
कुलम् । विशदहीनि बिलानीव कुलम् । परमहासमीनि वनानीव समुद्रजलम् । तथा
परमखगानि वनानीव विप्रकुलम् । स्वच्छगानि बहुवर्णनागानि परमध्यानि सम्पन्न
दानि परमदानि बहुधानादानि मन्जुलयानि पीन हीव मीन पाठीन शालीन अध्वनीन
ईशान प्रस्थान इत्यादि ।
।
चाजादानाभारालाहाक्षा एष चाऽऽकरान्तादिशब्दानामग्रे तृतीयैकवचनेन इलेपः ।
सदालञ्चयान्वितः । सदारुजयान्वितः पुरोगदयाऽन्वितः । बहुधानयान्वितः । सदा-
देशनयाsन्चितः । सदारम्भयान्वितः । बहुधारयान्वितः स्फुटमद्देलयान्तितः ।
अथ बाहयाद्यः ? ॥ बाहाशब्दो भुजवाची आकारान्तः । सत्वरक्षयान्वित इत्यादि ।
सनकारान्तैः शब्दैः सिसाधितैः पुंस्त्वनियुक्तैः ।
अग्रे क्रियाविशेषणकृतावमुखशब्दतोऽद्भुतं भवति ॥ ८६ ॥
महरूप्रमुखसान्तशब्दैः सझनूप्रमुखनान्तशब्दैरग्रस्थक्रियाविशेषणस्थवरबलवाहि
ताद्यवमुखपयुक्तैः पुलिङ्ग त्रिभिर्वचनैरद्भुतं भवति । यथा परमहावरम् । बिलसभावा.
हितप्रसरम् ।' अस्यार्थो 'विवया' इतिसूत्रे प्राक् सनान्तप्रस्तावात् सविस्तरः प्रोक्तः ॥
दीर्घादिनान्तशब्दैः स्त्रियां द्वितीयैकवचनकृतरचनैः
अर्थे, मिलति च सान्तैः षष्ठीवहुवचमतोऽद्भुतं भवति ॥ ८७ ॥
दीर्घादिनान्तशब्दैः स्त्रियां द्वितीयैकवचनेन सावितैरतः स्थितिं विदित्यादि
बिभ्राणैः षष्ठीबहुत्वेन साम्यादद्भुतं भवति । यथा- मृदूनां स्थितिं बिभ्रदित्यादिशब्दाः ।
1.
तथा ! सकारान्तशब्दैर्व्यञ्जनान्तैरकारान्तैश्च द्वितीयैकत्वषष्ठीबहुत्वयोः साम्यम् ।
यथा- सरसां स्थितिं वहन्, परमहसां स्थितिं बिभ्राणः ।
-
तथा इलेषविशेषणे पुंसि स्त्रियां च व्यञ्जनान्तानां शब्दानामग्रे जसशसह सिडसां
साम्यम् । रेफनिमित्ते उसोरपि साम्यम् । यथा - गुणभृतो स्यात् । जसशसौ मुक्त्वा.
कीबेऽपि यथा - शुभावाची रसात् ।
-
तथा - छत् भृत् वृद्रूपा ये अकारान्ता व्यञ्जनान्ताच शब्दास्तेषां पुरतः सेरपि
साम्यम् । यथा- गुण. भृतो स्यात् । अकारान्तपक्षे सिः, इलेषविशेषणे स्त्रियाम् ।