2023-04-20 04:41:15 by manu_css
This page has been fully proofread once and needs a second look.
काव्यकल्पलतावृत्तिः ।
योगो गुणेन क्रियया सम्बन्धेन कृतोऽन्वयः ।
शब्दानां परस्परमर्थानुगमनमन्वयः संयोगः । गुणक्रियाकृतयोगेन यौगिकाना
गुणाः स्युर्नीलपीतादिनीलकण्ठायस्ततः ॥ २ ॥
ततो गुणतो गुणनिबन्धनो येषां योगस्ते शब्दा नीलकण्ठाद्याः नीलः कण्ठोऽस्येति
गुणप्राधान्यान्नीलकण्ठः शङ्करः, आदिशब्दाच्छितिकण्ठः कालकण्ठ इत्यादि । सङ्ख्या-
पि गुण एवेति वैशेषिकमते पञ्चबाण
बाणादयोऽपि गुणनिबन्धनयोगाः ॥
MADER
२९
क्रियाः करोतिप्रमुखास्ततः स्रष्
ततः क्रियातः क्रियानिबन्धनो योगो ये
प्राधान्यात् स्रष्टा ब्रह्मा । एवं धातेत्यादयः ।
सम्बन्धं व्याचष्टे-
सम्बन्धः स्वस्वामित्वादिस्तत्राहु
स्वान्नेतृपतिभुक्पालधनमत्त्वर्थकादयः ॥ ३ ॥
स्वमात्मीयं, स्वामी यस्तत्र प्रभविष्णुस्तयोर्भावः स्वस्वामित्वं तदादिः सम्बन्धः
आदिशब्दा
स्वात्परे नियोजितास्तद्वतां स्वामिनां नामाऽऽहुः । मत्वर्
स्तस्यार्थोऽस्त्यस्मिन्निति मतुप् प्रत्य
समानार्थ इत्यर्थः स च इजणिकादिः । न केवलं मत्वर्थक एव मत्वर्थाव्यभिचारान्मतु
रपि । आदिशब्दात्पाऽऽदयोऽपि । 'तत्राहुर्नाम तद्वता'मित्युत्तरेष्वप्यनुवर्तनीयम् ।
क्रमेणोदाहरणमाह-
भूनेता भूपतिर्भूभुक् भूपालो भूधनस्तथा ।
भूमांश्चेति कवे रूढ्या ज्ञेयोदाहरणावली ॥ ४ ॥
इतिशब्दः प्रकारार्थस्तेन
न तु कविरूद्व्यतिक्रमेण । यथा कपालीत्यादौ सत्यपि स्वस्वामिभावसम्बन्धे कपाली
मत्वर्थीयान्त एव भवति, न तु कपालपालः कपालघनः कपालभुक् कपालनेता कपाल
पतिरित्यादि ।
जन्यजनकभावसम्बन्धे यथा-
जन्याद्विधातृकरसूकृत्कर्तृस्रष्टृसड्जनकमुख्याः ।
जनकाद्योनिजजनिभूसंभव
जन्यात्कार्यात्परे
विश्वविधाता विश्वकरः विश्वसूर्विश्वकृत् विश्वकर्ता विश्व
तस्य हि जन्यं विश्वमिति रूढिः । मुख्यशब्द आद्यर्थस्तेन विश्वकारक इत्या
कविरूढिस्त्
-